ਮੂਲ ਲੇਖਕ– ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਪੋਲ
ਅਨੁਵਾਦਕ ਡਾ. ਲਖਵੀਰ ਲੈਜ਼ੀਆ
2 ਅਗਸਤ 1947
16, ਯੌਰਕ ਰੋਡ …. ਇਸ ਪਤੇ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਘਰ, ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਦਿੱਲੀ ਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਬੰਗਲਾ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪੰਡਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ‘ਨਾਮਜ਼ਦ’ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼। ਅਤੇ ਇਸ ਉਪਨਾਮ ਜਾਂ ਪਦ ਵਿਚੋ ‘ਨਾਮਜ਼ਦ’ ਸ਼ਬਦ ਸਿਰਫ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ 15 ਅਗਸਤ ਤੋਂ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।
14, ਯੌਰਕ ਰੋਡ …. ਇਸ ਪਤੇ ‘ਤੇ, ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਵੈਸੇ, ਯੌਰਕ ਰੋਡ ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰਸਤਾ ਸੀ। ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਅਸ਼ਾਂਤ ਸਥਿਤੀ ਕਾਰਨ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਲਕੱਤਾ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਸਮੇਂ, 1911 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਆਰਕੀਟੈਕਟ, ਐਡਵਿਨ ਲੂਟਿਯੰਸ, ਨੂੰ ‘ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ’ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੂਟੀਅਨਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਯੌਰਕ ਰੋਡ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਜਿਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਉਸ ਬੰਗਲੇ ਨੂੰ ਸਾਲ 1912 ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਉਸੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ, 2 ਅਗਸਤ, 1949 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੁਝੇਵੇਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਆਈਆਂ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਸਨ। ਉਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਿਸ਼ੇ ਨਿਰੰਤਰ ਵਗਦੇ ਝਰਨੇ ਵਾਂਗ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੱਕ ਦਾ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਏਜੰਡਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਸਾਹਮ੍ਹਣੇ ਸੀ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ, ਨਹਿਰੂ ਇੰਨੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ‘ਤੇ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ 15 ਅਗਸਤ ਦੇ ਦਿਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਹਿਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਕਈ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ 14, ਯੌਰਕ ਰੋਡ ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਕਰਨੇ ਪਏ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਉਸ ਦਿਨ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਨਾਸ਼ਤਾ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਅਸਤ ਦਿਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਓਧਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਖ਼ੁਦ ਹਰੇਕ ਰਾਜ, ਹਰ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ.ਕੇ. ਮੈਨਨ ਵਰਗੇ ਉੱਚ ਕੁਸ਼ਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2 ਅਗਸਤ ਸਵੇਰੇ ਵੀ.ਕੇ. ਮੈਨਨ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਸੈਕਟਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ‘ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਸੂਰ, ਬੜੌਦਾ, ਗਵਾਲੀਅਰ, ਬੀਕਾਨੇਰ, ਜੈਪੁਰ ਅਤੇ ਜੋਧਪੁਰ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਨ। ਫਿਲਹਾਲ ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਭੋਪਾਲ ਅਤੇ ਇੰਦੌਰ ਨੇ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਹੈ। ”ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਅਜੇ ਬਾਕੀ ਹੈ।
ਭੋਪਾਲ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਅਤੇ ਜੂਨਾਗੜ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ, 2 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਭੋਪਾਲ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ। ਭੋਪਾਲ ਦੇ ਜਿਨਾਹ ਅਤੇ ਨਵਾਬ ਹਾਮਿਦੁੱਲਾ ਦੋਵੇਂ ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਸਨ। ਇਸ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ, ਨਵਾਬ ਹਾਮਿਦੁੱਲਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ‘ਅੱਸੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹਿੰਦੂ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਮੇਰਾ ਭੋਪਾਲ ਰਾਜ ਇਸ‘ ਹਿੰਦੂ ਭਾਰਤ ’ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਲੱਗ ਅਤੇ ਇਕੱਲਿਆਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਰਾਜ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ। ਤੁਸੀਂ ਬੀਤੀ ਰਾਤ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੀ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ‘
1, ਕਵੀਨ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਨਿਵਾਸ’ ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਡਾ. ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਪਰ ਮੌਜੂਦਾ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਿਤਾ ਪੁਰਖ ਵਰਗੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਸੱਤਾ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦੇ ਇਸ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਮੇਂ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਭੀੜ ਨਾਲ ਭੜਕਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਲਾਹ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਡਾ: ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਬਿਹਾਰ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਫਦ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਕੋਲ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ 2 ਅਗਸਤ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਉਹ ਤਤਕਾਲੀ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਸਰਦਾਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਪੱਤਰ 15 ਅਗਸਤ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ‘ਪਟਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇ’। ਸਰਦਾਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਡਾ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਰਾਜੇਂਦਰ ਬਾਬੂ ਦੇ ਪੱਤਰ ‘ਤੇ ਬਣਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨਗੇ, ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਤ ਸੀ।
2 ਅਗਸਤ ਦੀ ਸਵੇਰ ਤੋਂ, ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ (ਭਾਵ ਅਜੋਕੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਨਾਟਕ ਖੇਡਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਜ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੀਤੀ ਰਾਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੇਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੇ ਆਗੂ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ “ਸਿੱਧੀ ਕਾਰਵਾਈ” ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ‘ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ’ ਸ਼ਬਦ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਬਦਨਾਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਰਫ ਇਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ‘ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ’ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ।
‘ਸਿੱਧੀ ਕਾਰਵਾਈ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁਖ ਯਾਦਾਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਵੰਡ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ, ‘ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ’ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਸੁਟਣਾ ਇਕ ਅਜੀਬ ਮਾਮਲਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿਰਫ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨਾਲ ਜੁੜ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਇਸ ਅਜੀਬ ਖ਼ਬਰ ਨੂੰ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ‘ਇੰਡੀਅਨ ਡੇਲੀ ਮੇਲ’ ਨੇ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਖਬਰ ਸ਼ਨੀਵਾਰ 2 ਅਗਸਤ ਦੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਪੇਜ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੀਆਂ ਦਸ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਕਾਰਨ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਵਿਚ ਬੇਚੈਨੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, 2 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਫੌਰ ਈਸਟਰਨ ਫਰੰਟ ਦੇ ‘ਕੋਹਿਮਾ’ ਵੱਲੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਖਬਰ ਧਮਾਕਾ ਕਰਨਾ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਰਾਜ ਲਈ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਹੀਮਾ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਲੀਗ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਉਹ ਇੰਡੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਸਟੇਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ। ਉਹ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਨਾਗਾ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਏਗੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਰਾਜ ਨਾਗਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵੱਸੇਗਾ। 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੀ ਇੰਡੀਅਨ ਸਟੇਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਨੂੰ ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਖਬਰਾਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ, ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮਾਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਦੇ ਹੀਰਾ ਥੀਏਟਰ ਵਿਖੇ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਵੀਰਾ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਫਿਲਮ ‘ਆਠ ਦਿਨ’ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਭੀੜ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਐਸ.ਕੇ. ਡੀ ਬਰਮਨ ਨੇ ਇਸ ਫਿਲਮ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਜਗਤ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ।
ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ (ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ 1, ਅਰੰਗਜ਼ੇਬ ਰੋਡ) ‘ਤੇ ਵੀ ਹਲਚਲ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਭੰਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੰਧ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਦੰਗਿਆਂ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਇਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ। ਪੱਤਰ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ – “ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਪੱਤਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇਕ ਰਸਮੀ ਤੌਰ‘ ਤੇ ਭੇਜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੇ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਵੈਸੇ, ਇਸ ਪੱਤਰ ਦਾ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਦੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਥੰਮ ਹੋ। ” ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਇਹ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਤੱਕ ਵੇਖਿਆ। ਉਹ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੱਕਤਰ ਨਾਲ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਭਿਆਨਕ ਦੰਗਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ (ਜਿਸਦਾ ਅਜੇ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ)।
ਇਸ ਗੜਬੜੀ ਅਤੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਲੰਡੀ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਸਮੂਹ ਨੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਮੂਹ 2 ਅਤੇ 3 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਇਹ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨ ਸ਼ੰਕਰਰਾਓ ਮੋਰੇ ਅਤੇ ਭਾਓਸਾਹਿਬ ਰਾਓਤ ਦੇ ਬੁਲਾਵੇ ‘ਤੇ ਉਥੇ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਚਾਬੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਇਹ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸੱਤਾ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਕਮਊਨਿਸਟਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ? ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ, ਇਸ ਬੈਠਕ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਪਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਨਾਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾ ਜਿਵੇਂ ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਜਾਧਵ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰਾਓ ਧੂਲੂਪ, ਗਿਆਨੋਬਾ ਜਾਧਵ, ਦੱਤਾ ਦੇਸ਼ਮੁਖ, ਆਰ.ਐੱਸ. ਕੇ. ਖਡਿਲਕਰ, ਕੇਸ਼ਵਰਾਓ ਜੇਧੇ ਵਰਗੇ ਨਾਮਵਰ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਆਗੂ ਇਸ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਵੱਖਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਬੈਠਕ ਤੋਂ ਹੀ, ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ, ਇਕ ਪਾਰਟੀ, ਜੋ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣੇਗੀ, ਪੈਦਾ ਹੋਏਗੀ. 2 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਹੋਈ ਇਸ ਬੈਠਕ ਵਿਚ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ ਖੱਬੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਜਾਂ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਹੋਏ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ। ਉਹ ਸਿਰਫ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ।
2 ਅਗਸਤ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮਦਰਾਸ ਦੇ ਏਗਮੋਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਮਦਰਾਸ ਪ੍ਰੈਜੀਡੈਂਸੀ ਦੇ ਖੁਰਾਕ, ਦਵਾਈ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਮੰਤਰੀ ਟੀ.ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਰਾਜਨ ਐਂਗਲੋ ਇੰਡੀਅਨ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਐਂਗਲੋ-ਇੰਡੀਅਨ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ? ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਈਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਕੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਇਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, ‘’ਤੁਹਾਡੀ ਇਸ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਨੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਅਭਿਆਸਾਂ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਿਆਂ, ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਪਵੇਗੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਤੁਹਾਡਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੇਗੀ।‘’
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਵਿੱਚ ਐੱਸ.ਪੀ. ਪੀ ਕਾਲਜ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਖ਼ੁਦ ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣਾ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਭੀੜ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਕ ‘ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ’ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਗਰਜਮਈ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਗਨੀ ਭਰੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਸਵਤੰਤਰਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ,
ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜੋ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਨਾ ਸਿਰਫ ਕਾਂਗਰਸ, ਬਲਕਿ ਆਮ ਲੋਕ ਵੀ ਇਸ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਉਸ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਚਰਮਕ ਹੈ ਜੋ ਜਨਤਾ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕੋ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਜਾਂ ਵਰਗ ਲਈ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੁਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵਰਗ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨੇਤਾ ਫੁੱਟ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਨਤਕ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਦੂਜਾ ਦਿਨ ਅੱਜ ਖਤਮ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਮਾਗਮਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਵੇਰ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਕਬਰ ਆਪਣੀ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸਥਾਨ, ਭਾਵ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਸੇਠੀ ਦੇ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ। ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਯਾਨੀ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਕਰਨਾ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਅੱਜ ਵੀ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਘੇਰਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅੱਜ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਹਿੰਦੂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਕੱਲ੍ਹ ਰਾਮਚੰਦਰ ਕਾਕ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਸੱਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਵ 3 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਅੱਜ ਵੀ ਲਾਹੌਰ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ, ਚਟਗਾਓਂ, ਢਾਕਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਰਾਤ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਗਹਿਰਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ ਰਾਜ ਦੇ ਰੁਖ ‘ਤੇ ਅੱਗ ਅਤੇ ਧੂੰਏ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਲਪਟਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਲਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। 2 ਅਗਸਤ ਦੀ ਇਹ ਹਨੇਰੀ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਰਾਤ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਰਾਤ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ…..
test