• Skip to main content
  • Skip to secondary menu
  • Skip to primary sidebar
  • Skip to footer
  • Home
  • About Us
  • Our Authors
  • Contact Us

The Punjab Pulse

Centre for Socio-Cultural Studies

  • Areas of Study
    • Social & Cultural Studies
    • Religious Studies
    • Governance & Politics
    • National Perspectives
    • International Perspectives
    • Communism
  • Activities
    • Conferences & Seminars
    • Discussions
  • News
  • Resources
    • Books & Publications
    • Book Reviews
  • Icons of Punjab
  • Videos
  • Academics
  • Agriculture
You are here: Home / Academics / ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਉਹ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ, 1 ਅਗਸਤ ਤੋਂ 15 ਅਗਸਤ 1947 ਤਕ –ਭਾਗ 12

ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਉਹ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ, 1 ਅਗਸਤ ਤੋਂ 15 ਅਗਸਤ 1947 ਤਕ –ਭਾਗ 12

December 28, 2020 By Guest Author

Share

ਮੂਲ ਲੇਖਕ– ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਪੋਲ

ਅਨੁਵਾਦਕ ਡਾ. ਲਖਵੀਰ ਲੈਜ਼ੀਆ

12 ਅਗਸਤ, 1947

ਅੱਜ ਮੰਗਲਵਾਰ, ਅਗਸਤ 12 ਅੱਜ ਪਰਮਾ ਅਕਾਦਸ਼ੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸ ਸਾਲ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਮਹੀਨਾ ਸਾਵਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਆਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਆਈ ਅਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪਰਮਾ ਅਕਾਦਸ਼ੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਲਕੱਤਾ ਨੇੜੇ ਸੋਦੇਪੁਰ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਪਰਮ ਅਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਫਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬੀਤੀ ਰਾਤ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਹੀ ਸੀ।

ਸ਼ਹੀਦ ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ….

ਇਸ ਨਾਮ ਵਿਚ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਬਲੀਦਾਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ, ਇਹ ਇਹੋ-ਜਿਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ‘ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ’। 1946 ਦੇ ‘ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ’ ਦਾ ਖਲਨਾਇਕ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਉਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਇਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਹੈ। ‘ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇਅ’ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਅਤੇ ਬਰਬਰਤਾ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਪਾਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਝਵਾਨ, ਔਰਤ-ਲਾਲਚੀ, ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਨੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਾਂਗ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਆਧੁਨਿਕ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਹੈ। ਕੱਟੜ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਦਵਾਨ ਹੈ।

ਅੱਜ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਭੀੜ ਹੈ। ਕੁਝ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। ਧਾਗੇ ਦੀ ਬੁਣਾਈ ਅਤੇ ਕਤਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਬੋਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ, “ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ, ਅਗਸਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਿਨ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।” ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਕੁਝ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ‘ਸੋਗ ਦਾ ਦਿਨ’ ਵਜੋਂ ਮਨਾਉਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖਬਰ ਗਲਤ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਦਿਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਤੇ ਵੈਸੇ ਵੀ, ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ..? ਇਸ ਲਈ ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਅੱਗੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ”

“ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਤਗਾਲ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ (ਭਾਵ ਗੋਆ, ਦਮਨ, ਦਿਉ, ਪੋਂਡੀਚੇਰੀ ਆਦਿ) ਵੀ ਪੰਦਰਾਂ ਅਗਸਤ ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੂਰੀ ਮੂਰਖਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘਮੰਡ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਫ੍ਰੈਂਚ ਜਾਂ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਨਹੀਂ, ਭਾਰਤ ਛੱਡ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਭਾਰਤੀ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਣਗੇ,  ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਲ। ਪਰ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ”

“ਕੱਲ੍ਹ ਰਾਤ, ਸ਼ਹੀਦ ਸਹਿਬ ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਆਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਕਲਕੱਤਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਹੋਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਤਕ ਮੈਂ ਇਥੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ”

“ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਸਾਹਬ ਅੱਗੇ ਇਕ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਸਾਹਿਬ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅਸ਼ਾਂਤ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੱਤ ਹੇਠ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਜਾਂ ਫੌਜ ਦੀ ਕੋਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਹੱਦੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਤ ਰੇਖਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਅਜਿਹੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਸ੍ਰੀਨਗਰ

ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਮਚੰਦਰ ਕਾਕ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਾਕ ਦਾ ਸਿਰਫ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕਾਰਜਕਾਲ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦ ਵਾਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਦੋਂ ਲਾਰਡ ਮਾਉਟਬੈਟਨ 19 ਅਤੇ 23 ਜੂਨ ਦਰਮਿਆਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਸ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਕ ਮਹਾਸ਼ੀ ਨੇ ਇਹ ਪੈਂਤੜਾ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਾਕ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ।

ਨੌਂ-ਦਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ, ਜੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ’ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ‘, ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਹੁਤ ਅਸਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਪਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਸਮਿਲਿਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਜ਼ਿੱਦ ‘ਤੇ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜ’ ਰਾਮਚੰਦਰ ਕਾਕ ਨੂੰ ਹਟਾਓਣ ‘ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆਦਾ ਅਤੇ ‘ਜਨਕ ਸਿੰਘ’ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਰਾਮਚੰਦਰ ਕਾਕ ਨੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਹ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰਹਿਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।

ਹੁਣ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਦਿੱਲੀ

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਮਲੇ ਮੰਤਰਾਲੇ ਤੋਂ ਇਕ ਆਦੇਸ਼ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਡਾ: ਜੀਵਰਾਜ ਮਹਿਤਾ ਨੂੰ ‘ਮੈਡੀਕਲ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ’ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇੰਡੀਅਨ ਮੈਡੀਕਲ ਸਰਵਿਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਇਸ ਸਰਵ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਜੀਵਰਾਜ ਮਹਿਤਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਨਿਜੀ ਡਾਕਟਰ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ।

ਪਾਂਡਿਚਰੀ

ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅੱਜ ਆਪਣੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਰੈਲੀਆਂ ’ਤੇ ਲਗਾਈ ਗਈ ਪਾਬੰਦੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਵੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਪੈਰਿਸ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ ਮਹੇ ਅਤੇ ਚੰਦਨਨਗਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੋਂਡੀਚੇਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਾਗੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।

 

ਲਾਹੌਰ

ਬੀਤੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਹੋਏ ਭਿਆਨਕ ਦੰਗਿਆਂ ਨੇ ਹੁਣ ਰੋਹ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਫੈਲਾਈ ਸੀ ਕਿ ਰੈਡਕਲਿਫ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਥੇ ਕੀ ਸੀ ..! ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਮੌਕੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਅਫਵਾਹ ਕਾਰਨ ਆਮ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਏ। ਅੱਗ ਲੱਗਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬੀਤੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ, ਸੰਘ ਦੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਈਆਂ। ਸੰਘ ਦਫਤਰ ਹਿੰਦੂ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਇਸ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗਾ। ਅਜਿਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਲੰਟੀਅਰ ਸੰਘ ਦੇ ਦਫਤਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਉਥੇ ਰੁਕੇ ਸਨ।

ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ 10 ਵਜੇ ਤੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਗੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖ ਪਹਿਰਾਵੇ ਕਾਰਨ ਜਲਦੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ. ਦਿੜ੍ਹਤੀਗੰਜ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਵੇਰੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਦਿਨ-ਦਿਹਾੜੇ ਇਕ ਬਾਲਗ ਸਿੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੰਤੜੀਆਂ ਕੱਟ ਲਈਆਂ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤੜਫ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਪੰਜ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਹੇ। ਦੁਪਹਿਰ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਤੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਮੌਤ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਜਾਹ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਨ। ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਲੋਕ ਸਨ ਜੋ ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਇੰਨੇ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ, ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਸਨ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਨਰਸਾਂ ਮੌਤ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਅਤੇ ਲੈਲਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ।

ਅਖੀਰ ਦੁਪਹਿਰ ਚਾਰ ਵਜੇ ਰਾਜਪਾਲ ਜੇਨਕਿਨਜ਼ ਨੇ ਲਾਰਡ ਮਾਉਟਬੈਟਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਾਰ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ‘ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ’ ਵਰਕਰ ਪੁਲਿਸ ਵਰਦੀ ਵਿਚ ਦੰਗੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਥਿਤੀ ਕੰਟਰੋਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਇਥੇ ਜਲ ਰਿਹਾ ਹੈ … ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਸੜਨ ਦੀ ਕਗਾਰ ‘ਤੇ ਹੈ। ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਫਰਕ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।

ਕਲਕੱਤਾ …

ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਦੋ ਵਜੇ ਹਨ। ਕਲਕੱਤਾ ਬੰਦਰਗਾਹ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਖਲਾਸੀਆਂ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਇੱਕ ਪਰਚਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਖਲਾਸਿਸ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਜੇ ਕਲਕੱਤਾ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਅਣਮਿੱਥੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੜਤਾਲ’ ‘ਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੰਨ 1890 ਤੋਂ, ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਕਲਕੱਤਾ ਬੰਦਰਗਾਹ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਰਥ ਵਿਚ ਢੁਕਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ‘

ਕਲਕੱਤਾ … ਸੋਦੇਪੁਰ ਆਸ਼ਰਮ, ਦੁਪਹਿਰ ਦੋ ਵਜੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਝਾਤ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਅਖੰਡ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ’ ਹੁਸੈਨ ਸ਼ਹੀਦ ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਕੋਲ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੇਅਰ ਉਸਮਾਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਮਾਨ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਮਾਨ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਦਾ ਪੱਤਰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ, ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨਾਲ ਉਸੇ ਛੱਤ ਹੇਠ ਰਹਿਣ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਚਮਕਦੀਆਂ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ’ ‘ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਉਹ ਬਦਮਾਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਬਾਰੇ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਰਾਇ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਛੱਤ ਹੇਠ ਰਹਿ ਕੇ ਇਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਤਜਰਬੇ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।

 ਕਰਾਚੀ, ਦੁਪਹਿਰ ਦੋ ਵਜੇ.

ਹੁਣ ਇਕ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਭੇਜਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਪ੍ਰਧਾਨ ਆਚਾਰੀਆ ਜੇ. ਬੀ. ਕ੍ਰਿਪਾਲਾਨੀ ਦਾ। ਆਚਾਰੀਆ ਕ੍ਰਿਪਾਲਾਨੀ ਖੁਦ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਬਾਕੀ ਵਰਕਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕ੍ਰਿਪਾਲਾਨੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਿਚ ਬਿਲਕੁਲ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇਸ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਪਾਲਾਨੀ ਨੇ ਕੱਲ੍ਹ ਲਿਆਕਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ‘ਤੇ ਲਗਾਏ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। “ਕੱਲ੍ਹ, ਲਿਆਕਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੇ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਸਿੰਧ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬਗਾਵਤ ਲਈ ਉਕਸਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ…।” ਮੈਂ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਕਾਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿਚ ਜਿਸ ਨਾਅਰੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹੱਸ ਕੇ ਲਿਆ ਹੈ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ  ਲੜ ਕੇ ਲਵਾਂਗੇ’। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੜਕਾਊ. ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ‘ਤੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸਰਹੱਦ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ”

ਕ੍ਰਿਪਾਲਾਨੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਅਜੇ ਵੀ ਇਕਮੁੱਠ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ ਹੈ।” ਪਰ ਇਸ ਅਟੁੱਟ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ। ”

 ਗਵਰਨਰ ਹਾਊਸ ਦਿੱਲੀ …

ਲਾਰਡ ਮਾਊਟਬੈਟਨ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ। ਭਗਵਾਨ ਸਾਹਬ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਾਮ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਅੱਖਾਂ  ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਲੇਟਿਆ  ਹੋਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਫਿਲਮ ਵਾਂਗ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਿਲਕੁਲ ਇਸ ਦਿਨ … ਹਾਂ, ਇਸ ਦਿਨ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ, 12 ਅਗਸਤ 18੮5 ਨੂੰ ‘ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਸਮਝੌਤਾ’ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵੈਸੇ, ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ 1700 ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਕਈ ਸਮਝੌਤੇ ਕੀਤੇ। ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਬੰਦੋਬਸਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਗਲਾਂ, ਵਿਜਾਪੁਰਕਰ ਸੁਲਤਾਨਾਈ, ਮਰਾਠਿਆਂ, ਨਿਜ਼ਾਮ… ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਮਝੌਤੇ ‘ਵਪਾਰਕ’ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਬਕਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ (II) ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ … ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ 182 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ 1857 ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਕੋ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਸਾਹਿਬ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਅਤੀਤ ਵੱਲ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਸਾਹਬ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਸੰਯੁਕਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਫੌਜ ਦੀ ਵੰਡ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਏਅਰਫੋਰਸ ਦੇ ਦਸ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਸਕੁਐਡਰਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਅਤੇ ਅੱਠ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਨੇਵੀ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿਚ ਦੋ ਇਕਾਈਆਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ, ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਪ੍ਰੈਲ 1979 ਤੱਕ, ਫੀਲਡ ਮਾਰਸ਼ਲ ਸਰ ਕਲਾਉਡ ਅਚਿਨਲੇਕ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਕਮਾਂਡਰ ਰਹੇਗਾ. ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਰਡ ਮਾਊਟਬੈਟਨ ਵੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰੱਖਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਬਣੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਇਸ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ।

ਲੰਡਨ …

ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ  ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਹਨ। ਤਿਰੰਗਾ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਵਿਖੇ ਲਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਐਟਲੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੱਦੇ ਗਏ ਹਨ। ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੈਨਨ ਕਰਨਗੇ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਹੋਵੇਗਾ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਨਤਕ ਸਥਾਨਾਂ, ਛੋਟੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟਾਂ ਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਅਗਸਤ ਦੇ ਦਿਨ ਤਿਰੰਗੇ ਵਿਚ ਸਜਾਇਆ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਲੰਡਨ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਸਿਰੇ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ‘ਸਵਰਾਜ ਹਾਊਸ’ ਵਿੱਚ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੰਡੀਅਨ ਵਰਕਰਜ਼ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਣਕਾਰ ਅਚੂਤਰਾਓ ਪਟਵਾਰਧਨ ਹੋਣਗੇ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਨੇਤਾ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ, ਸਿੰਧੀਪੁਰ ਦੀ ਨੌਰਥ ਰਿਜ ਰੋਡ, 14 ਅਗਸਤ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ 11.15 ਵਜੇ ‘ਰਾਇਲ ਟਾਕੀਜ਼’ ਵਿਖੇ ‘ਧਰਤੀ’ ਨਾਮੀ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ੋਅ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਕਪੂਰ ਅਤੇ ਮੁਮਤਾਜ਼ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਫਿਲਮ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਹਿੱਟ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।

  ਬੇਲੀਆਘਾਟ, ਕਲਕੱਤਾ ਦੀ ਹੈਡਰੀ ਫਲੋਰ …!

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਛੱਤ ਹੇਠ ਰਹਿਣ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਇਮਾਰਤ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਪਾਰੀ ਦੀ ਸੀ। ਪਰ 1923 ਵਿਚ, ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ, ਦਾਉਦੀ ਬੋਹਰਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ‘ਹੈਡਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ’. ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਬੋਹਰਾ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸ਼ੇਖ ਆਦਮ ਨੇ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼ੇਖ ਆਦਮ ਨੇ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਆਪਣੀ ਧੀ ਹੁਸੈਨੀ ਬਾਈ ਬੰਗਾਲੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਪਰ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ, ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੈ।

ਬੇਲੀਆਘਾਟ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੰਦਾ ਕੈਂਪਸ ਹੈ। ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਮਿਸ਼ਰਤ ਆਬਾਦੀ, ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਮੁਸਲਿਮ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ। ਇਸ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਇਹ ਇਮਾਰਤ ਉਜੜ ਗਈ ਸੀ। ਇਥੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਚੂਹੇ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਮਰਾਜ ਸੀ।

ਪਰ ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਇਥੇ ਰਹਿਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਕੁਝ ਰੰਗ ਅਤੇ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ ਸ਼ਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਬਿਹਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੁੰਬਈ.

ਦਾਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ‘ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੇਵਕਾ ਸੰਮਤੀ’ ਦੇ ਇੱਕ ਵਰਕਰ ਦਾ ਘਰ। ਰਾਤ ਦੇ ਸਾਡੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਘਰ ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ ਤੀਹ ਤੋਂ ਚਾਲੀ ਨੌਕਰ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੇਵਕਾ ਸੰਮਤੀ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਭਾਵ ਲਕਸ਼ਮੀਬਾਈ ਕੇਕਰ, ਭਾਵ ‘ਮੌਸੀਜੀ’, ਕੱਲ ਸਵੇਰ ਦੀ ਉਡਾਣ ਦੁਆਰਾ ਕਰਾਚੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਹ ਮੀਟਿੰਗ ਹੈ। ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਠ-ਦਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਸਿੰਧ ਦੇ ਜੇਠੀ ਦੇਵਾਨੀ ਨਾਮ ਦੇ ਨੌਕਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ‘ਮੌਸੀਜੀ’ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਲਕਸ਼ਮੀਬਾਈ ਕੇਲਕਰ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਕਿ ਨੌਕਰਣਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਠੀਕ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਖੰਡਿਤ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਹੁਣ ਸਿਰਫ 3 ਰਾਤਾਂ ਬਾਕੀ ਹਨ। ਸਰਹੱਦਾਂ ‘ਤੇ ਦੰਗੇ ਫੁੱਟ ਪਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਰਗੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਮੁਰਗੀ ਅਤੇ ਭੇਡਾਂ ਵਾਂਗ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਥੇ 3 ਜੂਨ ਨੂੰ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ, 14 ਅਗਸਤ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ ….!


Share
test

Filed Under: Academics

Primary Sidebar

News

Haryana Sikhs to take control of SGPC gurdwaras in their state

February 6, 2023 By News Bureau

Longowal residents up in arms over shortage of health staff, sale of drugs

February 6, 2023 By News Bureau

Sacrilege cases: Be-adabi Insaaf Morcha turns heat on Punjab’s AAP Govt

February 6, 2023 By News Bureau

ਪੁਲੀਸ ਭਰਤੀ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਕੋਠੀ ਅੱਗੇ ਧਰਨਾ

February 6, 2023 By News Bureau

ਬੇਅਦਬੀ ਮੁੱਦਾ: ‘ਆਪ’ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਰੋਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ

February 6, 2023 By News Bureau

Areas of Study

  • Governance & Politics
  • International Perspectives
  • National Perspectives
  • Social & Cultural Studies
  • Religious Studies

Featured Article

The actual message and etymology of Sri Guru Granth Sahib needs to be preserved

January 31, 2023 By Guest Author

Dr. Rajinder Pal Singh Sri Guru Granth Sahib, the eternal living Guru continues to inspire mankind and provide guidance for God realisation and truthful living. It contains the teachings of the Sikh Gurus as well as of Hindu and Muslim saints. Eternal wisdom flows from its teachings which are recited and sung with intense devotion […]

Academics

‘सिंघसूरमा लेखमाला’ धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-10 – भाग-11

सिंघसूरमा लेखमाला धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-10 विजयी सैन्य शक्ति के प्रतीक ‘पांच प्यारे’ और पांच ‘ककार’ नरेंद्र सहगल श्रीगुरु गोविंदसिंह द्वारा स्थापित ‘खालसा पंथ’ किसी एक प्रांत, जाति या भाषा का दल अथवा पंथ नहीं था। यह तो संपूर्ण भारत एवं भारतीयता के सुरक्षा कवच के रूप में तैयार की गई खालसा फौज […]

‘सिंघसूरमा लेखमाला’ धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-8 – भाग-9

सिंघसूरमा लेखमाला धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-8 अमृत शक्ति-पुत्रों का वीरव्रति सैन्य संगठन नरेंद्र सहगल संपूर्ण भारत को ‘दारुल इस्लाम’ इस्लामिक मुल्क बनाने के उद्देश्य से मुगल शासकों द्वारा किए गए और किए जा रहे घोर अत्याचारों को देखकर दशम् गुरु श्रीगुरु गोविंदसिंह ने सोए हुए हिंदू समाज में क्षात्रधर्म का जाग्रण करके एक […]

‘सिंघसूरमा लेखमाला’ धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-6 – भाग-7

सिंघसूरमा लेखमाला धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-6 श्रीगुरु गोबिन्दसिंह का जीवनोद्देश्य धर्म की स्थापना, अधर्म का नाश नरेंद्र सहगल ‘हिन्द दी चादर’ अर्थात भारतवर्ष का सुरक्षा कवच सिख साम्प्रदाय के नवम् गुरु श्रीगुरु तेगबहादुर ने हिन्दुत्व अर्थात भारतीय जीवन पद्यति, सांस्कृतिक धरोहर एवं स्वधर्म की रक्षा के लिए अपना बलिदान देकर मुगलिया दहशतगर्दी को […]

Twitter Feed

The Punjab Pulse Follow

The Punjab Pulse is an independent, non-partisan think tank engaged in research and in-depth study of all aspects the impact the state of Punjab and Punjabis

ThePunjabPulse
thepunjabpulse The Punjab Pulse @thepunjabpulse ·
13h

अपनी सुरीली आवाज से संगीत की दुनिया में 'स्‍वर कोकिला' के नाम से प्रख्यात 'भारत रत्न' से सम्मानित लता मंगेशकर जी की पुण्यतिथि पर उन्हें विनम्र श्रद्धांजलि।
#latamangeskar @ThePunjabPulse

Reply on Twitter 1622511398185222145 Retweet on Twitter 1622511398185222145 Like on Twitter 1622511398185222145 2 Twitter 1622511398185222145
Retweet on Twitter The Punjab Pulse Retweeted
_sayema Sayema @_sayema ·
15h

I feel so sorry for this guy! His whole life has been wasted. What a pity! https://twitter.com/vinodkapri/status/1622472372627607552

Vinod Kapri @vinodkapri

असल ज़िंदगी में ZOMBIES देखे हैं ?

अगर नहीं, तो @neeraj_jhaa दिखा रहे हैं।

ऐसे Zombies की पूरी सेना तैयार हो चुकी है , जिसे भारत के क़ानून , संविधान की कोई परवाह नहीं है।

Reply on Twitter 1622486921162428417 Retweet on Twitter 1622486921162428417 391 Like on Twitter 1622486921162428417 2042 Twitter 1622486921162428417
Retweet on Twitter The Punjab Pulse Retweeted
chatterchatru sweetBhartiiye @chatterchatru ·
5 Feb

विवाह समारोह में रक्त दान कैंप का आयोजन किया गया।

प्रशंसनीय कार्य
👏👏👏

Reply on Twitter 1622184000742883328 Retweet on Twitter 1622184000742883328 138 Like on Twitter 1622184000742883328 143 Twitter 1622184000742883328
Load More

EMAIL NEWSLETTER

Signup to receive regular updates and to hear what's going on with us.

  • Email
  • Facebook
  • Phone
  • Twitter
  • YouTube

TAGS

Academics Activities Agriculture Areas of Study Books & Publications Communism Conferences & Seminars Discussions Governance & Politics Icons of Punjab International Perspectives National Perspectives News Religious Studies Resources Social & Cultural Studies Stories & Articles Uncategorized Videos

Footer

About Us

The Punjab Pulse is an independent, non-partisan think tank engaged in research and in-depth study of all aspects the impact the state of Punjab and Punjabis at large. It strives to provide a platform for a wide ranging dialogue that promotes the interest of the state and its peoples.

Read more

Follow Us

  • Email
  • Facebook
  • Phone
  • Twitter
  • YouTube

Copyright © 2023 · The Punjab Pulse

Developed by Web Apps Interactive