ਮੂਲ ਲੇਖਕ– ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਪੋਲ
ਅਨੁਵਾਦਕ ਡਾ. ਲਖਵੀਰ ਲੈਜ਼ੀਆ
4 ਅਗਸਤ 1947 …
ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਵਾਇਸਰਾਏ ਲਾਰਡ ਮਾਉਟਬੈਟਨ ਦਾ ਰੁਟੀਨ ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਨਮੀ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਬੱਦਲਵਾਈ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਪਰ ਮੀਂਹ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਾਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਗੰਧਲਾ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਕੋਲ ਗਿਆਰਾਂ ਹੋਰ ਰਾਤਾਂ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ‘ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ’ ਵਜੋਂ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ 15 ਅਗਸਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
ਪਰ ਅਗਲੇ ਗਿਆਰਾਂ ਦਿਨ ਅਤੇ ਗਿਆਰਾਂ ਰਾਤਾਂ ਲਾਰਡ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਦੇ ਕਾਬੂ ਹੇਠ ਹੋਣੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾੜੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਉਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਆਉਣੀ ਸੀ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਸਨ …ਸਵੇਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਸ ਸਮੇਂ, ਪੂਰੇ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੀ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਸੱਤਾ ਸੀ। ਇਰਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਇਸ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਇਸ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਜਟਿਲਤਾ ਸੀ। ਬਲੋਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਿੰਧ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਲੋਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ। ਬਲੋਚ ਭਾਸ਼ਾ ਈਰਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਬਲੋਚ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਬਲੋਚ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ, ‘ਅਵਸਤਾ’ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਝਲਕ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਲ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਬਲੋਚ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਆਖਰੀ ਵਿਕਲਪ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਬਲੋਚ ਜਨਤਾ ਦੀ ਵੋਟ ਨੂੰ ਵੀ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਲੋਚ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਰਾਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ ਅਤੇ ਬਲੋਚ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਵਿਕਲਪ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਹੁਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨਾ ਵਧੇਰੇ ਸਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਕਈ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਲੋਚ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਫਿਰ ਇਸ ਵਿਕਲਪ ਨੂੰ ਵੀ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਸਿਰਫ ਦੋ ਵਿਕਲਪ ਬਚੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਸੁੰਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਹੋਣ। ਮਾਉਂਟਬੇਟਨ ਦੀ ਅੱਜ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿਚ ਮੀਰ ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ‘ਖਾਨ ਆਫ਼ ਕਲਾਤ’ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ 7 ਅਗਸਤ ਦੇ ਦਿਨ ਕਰਾਚੀ ਜਾਣਾ ਪਿਆ, ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹੂਲਤ ਵੇਖਦਿਆਂ ਇਹ ਬੈਠਕ 4 ਅਗਸਤ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਹੋਈ।
ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਮੀਰ ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ ਖਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਸ਼ੰਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸਨ। ਮਾਉਟਬੈਟਨ ਦਾ ਸਵਾਰਥ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਛੋਟੇ ਸੁਤੰਤਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਸੱਤਾ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ ਕਰਨਾ ਉਸ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਬਲੋਚ ਨੇਤਾ ਮੀਰ ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਭਰੋਸੇ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਾਰਡ ਮਾਉਟਬੈਟਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਭਰੋਸੇ ਖੋਖਲੇ ਹਨ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੁਸੀਬਤ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਜਿਨਾਹ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਨਾਲ ਹਾਂ ਮਿਲਾਉਦੇ ਰਹੇ। ਘੰਟੇ ਦੋ ਘੰਟੇ ਚੱਲੀ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬੈਠਕ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ, ਮੀਰ ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਝੁਕਿਆ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅੰਤਮ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਿਟੇ ਦੇ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੇ ਲੈਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਅੱਜ ਦਹਿਸ਼ਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲਾਇਲਪੁਰ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹਨ। ਕਪਾਹ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਝਾੜ ਹਨ। ਨਰਮੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਪਾਹ ਮਿੱਲ, ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਹਨ। ਆਟਾ ਅਤੇ ਖੰਡ ਦੀਆਂ ਵੀ ਕਈ ਮਿੱਲਾਂ ਹਨ। ਲਾਇਲਪੁਰ, ਗੋਜਰਾ, ਟਾਂਡੇਵਾਲਾ, ਜਰਨਵਾਲਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿੱਲਾਂ, ਫੈਕਟਰੀਆਂ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹਨ । ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵੱਡੀਆਂ ਸੱਠ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ, ਜਦੋਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ ਦੋ ਹਨ। ਪੂਰੇ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖ 75% ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ 60% ਮਾਲੀਏ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਲਾਇਲਪੁਰ ਵਿੱਚ, ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ, 1919 ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਕਾਹਠ ਲੱਖ, ਇੱਕਵੰਜਾ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦਾ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਦੋਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ ਪੰਜ ਲੱਖ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕਾਰੋਬਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਕਿ ਲਾਇਲਪੁਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਪੋਸਟਰ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਹਮੀਦ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨਿਰਪੱਖ ਰਵੱਈਆ ਅਪਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ।
ਅੱਜ, ਭਾਵ 8 ਅਗਸਤ, 1947 ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਜਰਨਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਦਰਾਂ ਅਗਸਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਪੂਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ, ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਤੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਿਵੇਂ ਲੈਣਾ… ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਭ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਰਾਤ ਨੂੰ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੂਤੀ ਮਿੱਲ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਤਹਿ ਹੋਇਆ।
ਜੇ ਅੱਜ ਰਾਤ, ਭਾਵ 8 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ‘ਅਗਲੇ ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੈਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ, ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ, ਮਕਾਨ, ਜ਼ਮੀਨ ਆਦਿ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਬਣ ਕੇ ਕੈਂਪ ਵਿਚ, ਰੋਟੀ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜਿਆ ਦੇ ਮੁਹਤਾਜ ਹੋਣਗੇ। ਅੱਧ ਨਾਲੋ ਵੱਧ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ … ਫਿਰ ਲੋਕ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਕਹਿੰਦੇ ।
ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਇਹ ਸੱਚ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਹੋਇਆ ਵੀ।
ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ 17, ਯੌਰਕ ਰੋਡ, ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਹ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਹੈ। ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕੈਬਨਿਟ ਬਣਨ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਜ ਦੀਆਂ ਕਈ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਸਨ। ਕੱਲ੍ਹ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੰਬੰਧੀ ਜੋ ਪੱਤਰ ਡਾ: ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਸੀ, ਉਹ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਹ ਪੱਤਰ ਡਾ: ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੇ ਘਰ ਭੇਜਿਆ।
ਇੱਥੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਆਮ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਯਾਨੀ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਸੇਠੀ ਦਾ ਘਰ ਕਾਫ਼ੀ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਅਗਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਜੰਮੂ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਥੇ ਨਹੀਂ ਰੁਕਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪੰਜਾਬ ਜਾਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਆਹਾਰ ਲਿਆ। ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਰਥਾਤ ਬੇਗਮ ਅਕਬਰ ਜਹਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਲੜਕੀ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਦਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ। ਬੇਗਮ ਸਾਹਿਬਾ ਨੇ ਦਿਲੀ ਇੱਛਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਯਤਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ। ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਹਿੰਦੀ ਰਹੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਵੀ ਦੰਦ ਰਹਿਤ ਭੋਪਲੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
(ਉਸ ਸਮੇਂ, ਬੇਗਮ ਸਾਹਿਬਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਬੇਨਤੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਅਤੇ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸਾਹਬ ਆਪਣੀ ਸਜ਼ਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ, ਡੇਢ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਣਗੇ)।
ਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਅਰਥਾਤ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਸੇਠੀ ਖ਼ੁਦ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਦਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਇਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਠੀਕ 10 ਵਜੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਕਾਫਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਫੇਰੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਜੰਮੂ ਵੱਲ ਪਰਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਈਦ ਆਰੋਨ ਇੱਕ 19 ਸਾਲ ਦਾ ਲੜਕਾ। ਜਿਨਾਹ ਦਾ ਪਰਮ ਭਗਤ ਜਿਸ ਦਾ ਜਨਮ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਉਥੇ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ, ਉਹ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕੱਟੜ ਵਰਕਰ ਬਣ ਗਿਆ।
ਦੁਪਹਿਰ ਚਾਰ ਵਜੇ, ਉਸ ਨੇ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਕਲਿਫਟਨ ਨਾਮਕ ਅਮੀਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਕ ਮਸਜਿਦ ਵਿਚ ਕੁਝ ਮੁਸਲਿਮ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਬੈਠਕ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਇਹ ਮੀਟਿੰਗ ਸੀ।
ਜਿਨਾਹ 7 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਵਰਕਰ ਭਾਵੁਕ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਲੜਕੇ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਆਰ. ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਦੇ ਲੋਕ ਵਧੇਰੇ ਚੰਗੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣ ਗਈ ਕਿ ਆਰ. ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਬਦਲੇ ਦੀ ਘੱਟ ਉਮੀਦ ਹੈ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਬੈਰਿਸਟਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਸਵੇਰੇ ਵਾਇਸਰਾਇ ਹਾਊਸ ਵਿਖੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬੈਠਕ ਸੁਲਝਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਰੰਗਜ਼ੇਬ ਰੋਡ ‘ਤੇ 10 ਵਜੇ ਬੰਗਲੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੂਟਿਯਨਜ਼ ਜ਼ੋਨ ਦਾ ਇਹ ਬੰਗਲਾ ਜਿਨਾਹ ਨੇ 1936 ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬੰਗਲੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਨਾਹ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦਾਣਾ-ਪਾਣੀ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਬੰਗਲਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਡਾਲਮੀਆ ਨੂੰ ਵੇਚਿਆ ਸੀ।
ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਇਹ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਰਾਤਾਂ ਹੀ ਇਸ ਬੰਗਲੇ ਆਖਰੀ ਰਾਤਾਂ ਸਾਬਤ ਹੋਣਗੀਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੈਕਿੰਗ ਅਤੇ ਮਾਲ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਵੀਰਵਾਰ ਨੂੰ, 7 ਅਗਸਤ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਉਹ ਲਾਰਡ ਮਾਉਟਬੈਟਨ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਡਕੋਟਾ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਕਰਾਚੀ ਲਈ ਉਡਾਣ ਭਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਕਰਾਚੀ, ਭਾਵ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ … ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ …!
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨੂੰ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਫ਼ਦ ਸੀ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦਾ ਨਿਜ਼ਾਮ, ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਿਆਸਤ। ਨਿਜ਼ਾਮ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਲਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਭੂਗੋਲਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਅਸੰਭਵ ਸੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਜੋਂ ਯਾਨੀ ‘ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਰਾਜ’ ਵਜੋਂ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ। ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦਾ ਨਿਜ਼ਾਮ, ਜਿਹੜਾ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਬੰਦਰਗਾਹ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਰਾਜ ਲਈ ‘ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ, ਲਾਰਡ ਮਾਉਟਬੈਟਨ’ ਨੂੰ ਇਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖੋ, ਤਾਂ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੱਧ ਤੋਂ ਇਕ ਬੰਦਰਗਾਹ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਸਤਾ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਵਫ਼ਦ ਇਕ ਬੇਨਤੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਜਿਨਾਹ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।
ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਇਸ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਵਫ਼ਦ ਦੀ ਚੰਗੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਨਿਜ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਦਾਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੇ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਅਥਾਹ ਦੌਲਤ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਇਸ ਵਫ਼ਦ ਦੀ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੀ। ਉਹ ਵਾਇਸਰਾਇ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਪੱਤਰ ਲਿਖਣਗੇ, ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਵਫ਼ਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਮ ਢਲਣ ਲਗੀ ਸੀ। ਅਸਮਾਨ ‘ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਬੱਦਲਵਾਈ ਸੀ। ਗੋਧੁਲੀ ਬੇਲਾ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਲੰਘ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਲਗਭਗ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਉਤੇਜਿਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, “ਮੈਂ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼, ਭਾਵ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ”.
ਅੱਗੇ, ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਲਮਿੰਗਟਨ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਨਾਜ਼ ਸਿਨੇਮਾ ਨੇੜੇ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਦਫਤਰ ਛੋਟੇ ਹਨ, ਪਰ ਅੱਜ, ਇਸ ਸਾਰੇ ਕੈਂਪਸ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਲੰਟੀਅਰ ਦਫਤਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। ਸ਼ਾਮ ਹਨੇਰੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਰਸੰਘਚਾਲਕ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਮੁੰਬਈ ਦੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਬੈਠਕ ਸੰਘ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਵਾਲੰਟੀਅਰ ਵਿਖਰ ਕੇ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਹਰ ਕੋਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਸਮੀ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਬਹੁਤ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਾਬਤ ਹੋਈਆਂ।
ਪਰ ਇਸ ਦਿਨ, ਵਾਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਤਸੁਕਤਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਕੱਲ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਸਿੰਧ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। 3 ਜੂਨ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਰੇ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ‘ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਰਾਚੀ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਨਵਾਬਸ਼ਾਹ ਵਰਗੇ ਅਮੀਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਾਲਾ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ, ਇਸ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹਰ ਵਲੰਟੀਅਰ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਹੈ।
ਸੰਘ ਦੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੀ ਹੋਰ ਵੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਨੇ ਪੰਦਰਾਂ ਅਗਸਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਮਿਟਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਸ਼ਹਿਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ‘ਅਸਥਾਈ ਰਾਜਧਾਨੀ’ ਵਰਗਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਨਾਹ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ। ਇਸ ਲਈ, ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਪਧਰ ‘ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਕਰਾਚੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ‘ ਤੇ ਘੱਟ ਹੈ। ਪਰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਨਵਾਬਸ਼ਾਹ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਦਿਹਾਤੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਸਾੜਣ ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਜੇ ਦੋ-ਚਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਨ-ਦਿਹਾੜੇ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਆਦਿ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੀਆ ਹਨ।
ਅਜਿਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹਰ ਵਲੰਟੀਅਰ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਤੇ ਝਲਕਦੀ ਹੈ।
ਪੂਰਾ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਸੜ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਦੰਗਿਆ ਦੀ ਅੱਗ ਭੜਕ ਉੱਠੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਕਣਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਮਨੋਰੰਜਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ, ਜਿਥੇ ਪੁਲਿਸ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ, ਸੰਘ ਦੇ ਸਵੈ-ਸੇਵਕ ਜਿੰਨੇ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਸੰਘ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਹਾਦਰ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਡਾ. ਅਬਾਜੀ ਠੱਟੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ…
ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਗਸਤ ਮਹੀਨੇ ਦੀਆਂ ਨਮੀ ਵਾਲੀਆ ਰਾਤਾਂ ਹਨ। ਸਿੰਧ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਬੰਗਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਤਾਂ ਜਾਗਣੀਆ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਘਬਰਾਹਟ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਿਵੇਂ ਸੌਂ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਗਸ਼ਤ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਹਥਿਆਰ ਸਨ ਸਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੱਥਾਂ ‘ਚ ਲੈ ਕੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ, ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਦਸ ਰਾਤਾਂ ਬਚੀਆਂ ਹਨ।
ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪਿੰਡ ਜਰਨਵਾਲਾ …, ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ। ਪਿੰਡ ਬਾਰੇ ਕੀ, ਇਹ ਲਗਭਗ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪਿੰਡ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਅਚਾਨਕ ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ, ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਹ-ਪੰਜਾਹ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ, ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਦੇ ਹਮਲਾਵਰ ਕਾਰਕੁੰਨ ਤਿੱਖੀਆਂ-ਤਿੱਖੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਬਰਸ਼ੇ ਅਤੇ ਚਾਕੂਆਂ ਨਾਲ ‘ਅੱਲਾ-ਹੋ-ਅਕਬਰ’ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਭੱਜੇ। ਇਸ ਹਮਲਾਵਰ ਭੀੜ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ ਸਧਾਰਣ ਘਰ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਅੰਦਰ ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ 14 ਮੈਂਬਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹਨ। ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਡੰਡੇ ਅਤੇ ਚਾਕੂ ਹਨ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਲਹੂ ਉਤਰ ਆਇਆ।
ਇੰਨੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਕਪਾਹ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਬਣੀ ਇਕ ਬਲਦੀ ਲਾਠ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਪਈ। ਕੋਟ ਜਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਪੜਿਆਂ ਦੇ ਬਲਦੇ ਸ਼ੈੱਲਾਂ ਦੀ ਬਾਰਸ਼ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਮਜਬੂਰੀ ਵਿਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਰਗੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮਕਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ‘ਜੋ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ’ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਗਿਆਰ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਵਾਰੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਾਟ ਝਲਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਤੱਕ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਉਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਮਲਾਵਰ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਲੇਰੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨੌਂ ਸਿੱਖ ਉਥੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੰਦੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਇਸ ਲਈ ਸਿਰਫ ਦੋ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ। ਘਰ ਬੈਠੀਆਂ ਸੱਤ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚਾਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੋ ਜਵਾਨ ਸਿੱਖ ਲੜਕੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕਿੱਥੇ ਗਈ ਸੀ। ਦਹਿਸ਼ਤ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਈ ਗਈ ਸੀ। 4 ਅਗਸਤ ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤਕ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਦੀ ਮਨੋ=ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਸਨ…!
test