ਮੂਲ ਲੇਖਕ– ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਪੋਲ
ਅਨੁਵਾਦਕ ਡਾ. ਲਖਵੀਰ ਲੈਜ਼ੀਆ
6 ਅਗਸਤ, 1947
ਬੁੱਧਵਾਰ … ਛੇ ਅਗਸਤਆਮ ਵਾਂਗ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਜਲਦੀ ਉੱਠ ਗਏ। ਬਾਹਰ ਅਜੇ ਹਨੇਰਾ ਸੀ। ‘ਉੱਥੇ’ ਦੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਕੈਂਪ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਪੜਾਅ ਸੀ। ਵੈਸੇ ‘ਉੱਥੇ’ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਆਪਣਾ ਸੈਨਿਕ ਟਿਕਾਣਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ‘ਉੱਥੇ’ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਸੀ। ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ‘ਉੱਥੇ ਛਾਉਣੀ’ ਸੀ। ਇਸ ਛਾਉਣੀ ਵਿਚ, ਭਾਵ ਉੱਥੇ ਦੇ ‘ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਕੈਂਪ’ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇਕ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਰੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਦਾ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਕੈਂਪ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਕੈਂਪ ਵਿਚੋਂ ਆ ਰਹੀ ਗੰਦੀ ਬਦਬੂ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਬਦਬੂ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਥਨਾ ਖਤਮ ਕੀਤੀ।
ਅੱਜ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਲਾਹੌਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲਗਭਗ ਢਾਈ ਸੌ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਸੀ। ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਘੰਟੇ ਤਾਂ ਲੱਗ ਵਾਲੇ ਹੀ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ‘ਉੱਥੋ’ ਜਲਦੀ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਛਾਉਣੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਰੋਡ ਤੋਂ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਏ
‘ਲਾਹੌਰ’
ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਇਹ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਲਵਪੁਰ’ ਜਾਂ ‘ਲਵਪੁਰੀ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ। ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਚਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਹੈ। ਮਾਰਚ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਵੱਲੋਂ ਭੜਕੇ ਗਏ ਦੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਛੱਡਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।
ਲਾਹੌਰ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਗੜ੍ਹ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਕੱਟੜ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਕੂਲ ਹਨ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਰੋਧਾਂ ਅਰਥਾਤ ‘ਭਾਰਤ ਵਿਦਿਆ’ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ‘ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਬਨਾਰਸੀਦਾਸ’ ਵੀ ਇੱਥੋ ਦੇ ਹੀ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬੋਰੀਆਂ-ਬਿਸਤਰਾਂ ਸਮੇਟ ਕੇ ਭਾਰਤ ਜਾਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ।
ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲੇ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਜਾਣਾ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ੀਤਲਾ ਮਾਤਾ ਮੰਦਰ, ਭੈਰਵ ਮੰਦਰ, ਦਵਾਰ ਰੋਡ ਵਿਖੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੰਦਰ, ਦੁੱਧਵਾਲੀ ਮਾਤਾ ਮੰਦਰ, ਡੇਰਾ ਸਹਿਬ, ਭਾਭਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸ਼ਵੇਤਾਬਰ ਅਤੇ ਦਿਗੰਬਰ ਪੰਥ ਦਾ ਜੈਨ ਮੰਦਰ, ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਮੰਦਰ ਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਹ ਚਿੰਤਾਂ ਹਰ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਰਾਮਚੰਦਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਲਵ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਦਰ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਦੀ ਵੀ ਇਹ ਚਿੰਤਾਂ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੰਦਰ ਦਾ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ?
ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਰਕਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਅਰਥ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਹੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਹੌਰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਰਕਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ’ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਣਾ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਖ਼ਾਮਖ਼ਾਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਭਾਰ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ‘ਤੇ ਢੋਣਾ? ਇਹ ਸੋਚਦਿਆਂ ਹੀ ਮੁਸਲਿਮ ਕਾਰਕੁਨ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਬਚੇਖੁਚੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਭੇਟ ਬਹੁਤ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੈ।
ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਉੱਥੋ ਲਾਹੌਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ ਸਰਸੰਘਚਲਕ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੀ ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਜਾਣ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਵਾਂਗ ਉਹ ਵੀ ਸਵੇਰੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਉੱਠ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਯਮਤ ਵਿਹਾਰ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ਛੇ ਵਜੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਤ ਸ਼ਾਖਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਥਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਖਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ, ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਲਈ ਕਰਾਚੀ ਆਏ ਸਨ। ਇਸ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ‘ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਲਿਜਾਣਾ ਹੈ’ ਬਾਰੇ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਨੇੜੇ ਬੈਠੇ ਡਾਕਟਰ ਆਬਾਜੀ ਥੱਟੇ, ਬੜੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ‘ਨੋਟ’ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੱਲ੍ਹ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸੰਘ ਦੇ ਸਰਵਜਨਕ ਬੌਧਿਕ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੰਬੋਧਨ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਰਹੇ ਸਨ। ‘ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਸੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਹੈ’। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਅਸੀਂ ਸੰਗਠਨਾਤਮਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੱਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ’।
ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਵੇਰੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਏ। ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕਾ ਕੋਲ ਕਾਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ, ਆਬਾਜੀ, ਸੂਬਾਈ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਰਾਜਪਾਲ ਪੁਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਕ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕ ਵੀ ਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆ। ਡਰਾਈਵਰ ਵੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉੱਪਰੋਂ ਉਸ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਕਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਾਰ ਦੇ ਮਗਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਸੀਨੀਅਰ ਵਰਕਰ ਵੀ ਸਨ ਜੋ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਨ। ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲਾਂ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਇਸ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਵੀ, ਉੱਥੇ ਦੇ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕ ਗੁਰੂ ਜੀ ਗੋਲਵਾਲਕਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜਨਰਲ ਜਾਂ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਲੈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।
17, ਯੌਰਕ ਰੋਡ’……ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ।
ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੱਲ੍ਹ 5 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਜੀਬ ਮੰਗ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਪੱਤਰ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆਪਣੇ ਸੈਕਟਰੀ ਨੂੰ ਲਿਖਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ……
“ਪਿਆਰੇ ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ,
ਪੰਜ ਅਗਸਤ ਵਾਲੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪੱਤਰ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਭੇਜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਅਨ-ਜੈਕ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ‘ਤੇ ਲਹਿਰਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਯੂਨੀਅਨ-ਜੈਕ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਨਤਕ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਲਹਿਰਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਰੇ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਨ 15 ਅਗਸਤ ਹੈ, ਭਾਵ ਸਾਡੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਦਿਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਿਨ ਯੂਨੀਅਨ-ਜੈਕ ਨੂੰ ਲਹਿਰਾਉਣਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦਿਨ ਲੰਡਨ ਸਥਿਤ ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਵਿਖੇ ਯੂਨੀਅਨ-ਜੈਕ ਨੂੰ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਸੁਝਾਏ ਹਨ- ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1 ਜਨਵਰੀ- ਸੈਨਿਕ ਦਿਵਸ; 1 ਅਪ੍ਰੈਲ- ਵਾਯੂਸੇਨਾ ਦਿਵਸ; 25 ਅਪ੍ਰੈਲ- ਅਨਾਜ਼ੈਕ ਦਿਵਸ; 24 ਮਈ- ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਦਿਵਸ; 12 ਜੂਨ- (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼) ਰਾਜੇ ਦਾ ਜਨਮ-ਦਿਨ; 14 ਜੂਨ- ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਫਲੈਗ ਡੇਅ; 4 ਅਗਸਤ- (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼) ਮਹਾਰਾਣੀ ਦਾ ਜਨਮ-ਦਿਨ; 7 ਨਵੰਬਰ- ਨੋ-ਸੈਨਾ ਦਿਵਸ; 11 ਨਵੰਬਰ- ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਯਾਦ ਦਿਵਸ… ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਯੂਨੀਅਨ-ਜੈਕ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਲਹਿਰਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ।”
ਡਾ: ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਦਕਰ ਅੱਜ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰਾਲੇ ਸੌਪਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਹਨ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਸ਼ਡਿਊਲ ਕਾਸਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਵਰਕਰ ਦੀਆਂ। ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।
ਇਸ ਸਾਰੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਵਿਚ, ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਕੁਝ ਇਕਾਂਤ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਖ਼ਾਸਕਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਭਿਆਨਕ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਬਹੁਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ। ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਵੀ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵੰਡ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸ਼ਰਤ ‘ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਕਰਨ’ ਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਵੰਡ ਧਰਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵਸਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਇਸ ਵਟਾਂਦਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਹੋਵੇਗਾ।
ਕਈ ਹੋਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਕਰਕੇ ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂਆਂ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਵਟਾਦਰਾਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਲੱਖਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ‘ਤੇ ਕਿ “ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਰਹਿਣਗੇ”, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ।
ਅੱਜ ਸੂਰਜ 6:17 ਵਜੇ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪੜਾਅ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੇ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਕੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਲਿਆ ਸੀ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਸ਼ਰਬਤ ਅਤੇ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਸਿਰਫ ਨਿੰਬੂ ਦਾ ਸ਼ਰਬਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਦੁਪਹਿਰ ਡੇਢ ਵਜੇ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਇਥੇ ਖਾਣਾ-ਖਾਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਆਪਣੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਨ।
ਖਾਣਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਢਾਈ ਵਜੇ ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਰਾਂ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ।
ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਪ੍ਰਥਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਰੱਖਣ……..ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੋਈ ਬੰਨ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਵਰਕਰ ਧੜਾਧੜ ਬੋਲਣ ਲੱਗੇ। ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਵਰਕਰ ਹੀ ਬਚੇ ਸਨ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਤੋਂ ਬੇਹੱਦ ਚਿੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਹੀ ਉਮੀਦ ਸੀ, ਕਿ ਜਦ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ “ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਅਤੇ ਜੇ ਇਹ ਹੋਵੇਗੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ”, ਫਿਰ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।
ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਿੰਨ ਜੂਨ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦਿਨ ਵੰਡ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ। ‘ਹੁਣ ਅਗਲੇ ਅੱਠ-ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਸਾਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਸਾਮਾਨ ਹੋ ਸਕੇ ਸਮੇਟ ਕੇ ਜਲਾਵਤਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਵੇਂ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਅਵਿਵਸਥਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ…..ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਰਕਰ ਹਾਂ…..!’
ਸਾਰੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਬਰਸਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਮਨ ਨਾਲ ਇਹ ਸਭ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ‘ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਹ ਤਾਂ ਸੁਣ ਲਵੋ’।ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਸੌ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ। ਹੁਣ ਉਹ ਬੜੀ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਇਹ ਜਾਣਨ ਲਈ ਬੇਚੈਨ ਸਨ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਉਸਦੇ ਲਈ ਮੱਲਮ ਵਜੋਂ ਕੀ ਸ਼ਬਦ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਸਿੰਧ ਦੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਖਾਣਾ ਖਤਮ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਉਹ ਉੱਥੇ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕਾ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਬਾਜੀ ਨੇ ਵੀ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਵਾਰ ਟੋਕਿਆ ਕਿ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਆਰਾਮ ਕਰ ਲੈ, ਨੀਂਦ ਲੈ ਲੈਣ। ਪਰ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਉਸ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਲਈ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨੀਂਦ ਲੈ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਦੂਰ, ਲੇਟਣਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕਾ ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੀ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸੁਣਾ ਰਹੇ ਸਨ।
ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਭਾਵ 1943 ਵਿਚ ਇਕ ਆਮ-ਸਭਾ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਵੰਡ ਦਾ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਕਰਾਚੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਲਾਰਕਾਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰਪੁਰ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਆਬਾਦੀ 63% ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਲੱਖ ਹਿੰਦੂ ਸਨ, ਭਾਵ ਹਿੰਦੂ ਆਬਾਦੀ ਦੇ 70% ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਵੱਲੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਜ਼ੋਰ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਸਕ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਸਿਰਫ 30% ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੀਆਂ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬੈਨਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਖੁਲ੍ਹੇਆਮ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਕੇ ਲੈ ਜਾਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੰਗਾਕਾਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਰਫ ਇਕ ਸੰਸਥਾ ਹੀ ਯੋਗ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ। ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿਚ ਸੰਘ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਸਨ। ਸੂਬਾ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਰਾਜਪਾਲ ਪੁਰੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਗੁੰਡੇ 1943 ਵਿਚ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿਚ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਆਮ-ਸਭਾ ਵਿਚ ਗੜਬੜ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਿੰਧ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਚੀਮਾਂਦਾਸ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਚੰਦ ਨੇ ਸੰਘ ਦੇ ਸੂਬਾਈ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਰਾਜਪਾਲ ਪੁਰੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਘ ਦੇ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕਾ ਦੀ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਰਾਜਪਾਲ ਜੀ ਨੇ ਮਨਜੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਏ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਆਮ-ਸਭਾ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਘ ਦੇ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਸਚੇਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਜਨਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗੜਬੜ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। (ਹਵਾਲਾ: Hindus in Partition – During and After’, www.revitalization.blogspot.in –V. Sundaram, Retd. IAS Officer)
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਅਧੀਨ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿਚ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕਾ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਲਾਮਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕਾ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਸੰਪੂਰਨ ਯੂਨੀਅਨ ਪੂਰੀ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣਾ ਸੰਬੋਧਨ ਦੇਣ ਲਈ ਖੜੇ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਮੁੱਦੇ ਉਹੀ ਸਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰਾਚੀ ਵਾਲੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਕਿਹੇ ਸੀ। ਅਲਬੱਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ “ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਹੈ। ਹਾਲਤਾਂ ਕਾਰਨ ਰਾਜਾ ਦਹੀਰ ਵਰਗੇ ਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਗਾਉਣੀ ਹੈ।”
“ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ ਕਿ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਅੱਗੇ ਝੁਕ ਕੇ ਜਿਸ ਵੰਡ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਨਕਲੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਅਸੀਂ ਇਕਮੁੱਠ ਭਾਰਤ ਬਣਾਵਾਗੇ। ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਹੈ।” ਆਪਣੀ ਬੌਧਿਕ ਭਾਸ਼ਣ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਪਾਤਨ ਕੀਤਾ। “ਸਾਡੀ ਸੰਗਠਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਸ਼ਲਕ ਭਰੇ ਕੰਮ ਪੂਰੇ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਸਬਰ ਰੱਖੋ। ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਿਖਾਉਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ……।”
ਇਸ ਬੌਧਿਕ-ਭਾਸ਼ਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਅਸਥਿਰ, ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਸ਼ਬਦ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕਾਂ ਲਈ ਵਡਮੁੱਲੇ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਜਨਕ ਸਾਬਤ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ….. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਇਹ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤ ਮਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।
“…….ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਲੋਕ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ‘ਉੱਥੇ’ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੋ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੋ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਹੁਣ ਮਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਭੱਜੋ ਨਾ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ ਇਸ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਕੁਰਬਾਨੀ ਰਾਹੀਂ ਮੌਤ ਨਾਲ ਭੇਟ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਡਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋ, ਤਦ ਤੁਸੀਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਇਹ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਪੂਰੇ ਸਬਰ ਨਾਲ ਮੌਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ……!”
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਵਾਕ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਦੋ ਮਿੰਟ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਬੈਠੇ ਹਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਰਕਰ ਨੂੰ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਉਬਲਦਾ ਹੋਇਆ ਲੋਹਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਘਾਤਕ ਹਮਲਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਮੌਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਕਰੋ….!’ ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸਲਾਹ ਹੈ?
ਲਾਹੌਰ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਇਕ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ “ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡਾ ਲਗਭਗ ਤਿਆਰ ਹੈ।” ਇਸਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਚੱਰਖੇ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ‘ਅਸ਼ੋਕਾ ਚੱਕਰ’ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਹ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਭੜਕ ਉੱਠੇ। ਚੱਰਖਾ ਹਟਾਕੇ ਸਿੱਧਾ ‘ਅਸ਼ੋਕਾ ਚੱਕਰ’? ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹਿੰਸਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੋਧ ਧਰਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਥੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਹਿੰਸਾ ਹੋਈ ਸੀ ਨਾ? ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਹਿੰਸਕ ਰਾਜੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ?? ਨਹੀਂ, ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ……ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਵਰਕਰਾਂ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਦੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਮਹਾਂਦੇਵ ਭਾਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ਲਿਖਿਆ, “ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅੰਤਿਮ ਫੈਸਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਸ ਝੰਡੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਚੱਰਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਝੰਡੇ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਣਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਚੱਰਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਝੰਡੇ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ…..”
————-
6 ਅਗਸਤ ਦੀ ਸ਼ਾਮ……..ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹਲਕੇ ਬੱਦਲ ਛਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਬਾਰਿਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੈ।
ਵਕੀਲਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੇਂਦਰੀ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਇਕ ਵੱਕਾਰੀ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਵਿਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰੀ, ਡਾ. ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਨੇ ਵੀ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਦੰਗਿਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਮਾਹੌਲ ਬਾਰੇ ਵੀ ਬੋਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਦਲੀਲਾਂ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖੇ। ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਲੋੜ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬੇਹੱਦ ਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਸਪਸ਼ੱਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਵਕੀਲ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਹੇ ਸਨ।
6 ਅਗਸਤ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ ਸਰਸੰਘਚਲਕ ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿਚੋਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਵਿਚ ਮਗਨ ਸਨ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੌਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਇਕ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਪਟਨਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਕਲਕੱਤੇ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨ ਤੀਹ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ-ਅੰਬਾਲਾ-ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ-ਵਾਰਾਣਸੀ ਰਾਹੀਂ ਪਟਨਾ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲੀ ਸੀ।
ਸੁਤੰਤਰ, ਪਰ ਖੰਡਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਆਪਣੀ ‘17, ਯੌਰਕ ਰੋਡ’ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ-ਪੱਤਰ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੌਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਬਚੀਆਂ-ਖੁਚੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਟੀਚਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਛੇ ਅਗਸਤ ਦੀ ਰਾਤ ਹਨੇਰੀ, ਕਾਲੀ ਅਤੇ ਸੰਘਣੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ, ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ, ਸਿੰਧ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਵੱਸਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਡਰ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਹੋਰ ਗਹਿਰਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸਕਰ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰਹੱਦੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਦੂਰੋਂ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ….! ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਹੋਰ ਦਿਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
test