ਮੂਲ ਲੇਖਕ– ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਪੋਲ
ਅਨੁਵਾਦਕ ਡਾ. ਲਖਵੀਰ ਲੈਜ਼ੀਆ
ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ, 1 ਅਗਸਤ, 1947 ਇਹ ਦਿਨ ਅਚਾਨਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣ ਗਿਆ । ਇਸ ਦਿਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ, ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿੱਧ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਗੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰਾਮਾਇਣ-ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਗਾਂਧੀ ਜੀ 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਨਗਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਦੌਰਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1915 ਵਿਚ, ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਸਨ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਆਉਣ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਵਿਚ, ਸਾਰਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਾਟਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਦੌਰਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਵਾਇਸਰਾਏ ਲਾਰਡ ਮਾਊਟਬੈਟਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “… ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਯਾਤਰਾ ਇਸ ਸਮੇਂ ਰੱਦ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।” ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਉਣਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਾਜਨੇਤਾ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤਕ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ… ”। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ, ਜਿਵੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਇਕ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਕੁਝ ਕੁ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਫੇਰੀ ਦਾ ਅਰਥ “ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਜਾਵੇ” ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। 29 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਦੌਰੇ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਨਿਯਮਤ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਭਾ ਵਿਚ ਕਿਹਾ – “ਮੈਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਹਿਣ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।” ਕਿਉਂਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਬਾਰੇ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿੱਥੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ … ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਵੀ … ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਕਰਾਂਗਾ … “.
ਗਾਂਧੀ ਜੀ 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਸੇਠੀ ਦੇ ਘਰ ਰਹੇ। ਉਸ ਦਾ ਘਰ ਭਾਵੇ ਕਿਰਾਏ ਦਾ ਸੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਇਹ ਘਰ ਅਜੋਕੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਚ ਬਰਜ਼ੁਲਾ ਦੇ ਬੋਨ ਐਡ ਜੋਇੰਟ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਸੇਠੀ ਸਾਹਬ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਆਗੂ, ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਕਈ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਾਜਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਗੁਲਾਮ ਮੁਹੰਮਦ ਅਤੇ ਖਵਾਜਾ ਗੁਲਾਮ ਮੁਹੰਮਦ ਸਦੀਕ ਚੱਕਲਾ ਵਿਚ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੋਹਲਾ ਪੁੱਲ ਤਕ ਛੱਡ ਕੇ ਵਾਪਸ ਲਾਹੌਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੈਕਟਰੀ ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ ਅਤੇ ਦੋ ਭਤੀਜੀਆਂ ਵੀ ਸਨ। ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਸਿੱਧੇ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਸੇਠੀ ਦੇ ਘਰ ਗਏ। ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਆਰਾਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਦੇ ਦਲ ਨੂੰ ਸਰੋਵਰ ‘ਤੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਪੂਰੇ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਵਰਕਰ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ? ਕਿਉਂਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੋਸਤ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ, ਜੋ ਕੈਦ ਵਿਚ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸ਼ੇਖ ਸਾਹਬ ਦੀ ਬੇਗਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਅੰਜ਼ਾਮ ਦਿਤਾ।
ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਵਿਅਕਤੀ’ ਰਾਮਚੰਦਰ ਕਾਕ ‘ਸੀ। ਇਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਨਹਿਰੂ ਦੀ “ਨਫ਼ਰਤ ਸੂਚੀ” ਵਿਚ ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਨੂੰ 15 ਮਈ 1946 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਜ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਕਤ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੇਸ ਲੜਨ ਲਈ ਵਕੀਲ ਵਜੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਕਾਕ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲੇ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮੁਜ਼ੱਫਰਾਬਾਦ ਨੇੜੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ, ਰਾਮਚੰਦਰ ਕਾਕ, ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਰਾਮਚੰਦਰ ਕਾਕ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਮੋਹਰ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ, ਇਹ ਪੱਤਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਬੈਠਕ 3 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਘਰ ਹਰੀ ਨਿਵਾਸ ਵਿਖੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸੀ।
ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਸਿਰਫ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਵਰਕਰ ਸਨ। ਸ਼ੇਖ ਸਾਹਬ ਦੀ ਗ਼ੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ, ਉਸ ਦੀ ਬੇਗਮ ਅਕਬਰ ਜਹਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਲੜਕੀ ਖਾਲਿਦਾ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਵਾਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਪਰ 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਹਿੰਦੂ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ।
1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਇਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਘਟਨਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਅਧੀਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਸਾਲ 1935 ਵਿੱਚ, ਗਿਲਗਿਤ ਏਜੰਸੀ ਨਾਮ ਦੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਿਆ।
ਅਸਲ ਵਿਚ, ਪੂਰਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਇਕ ਸਵਰਗ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਣਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜ ਸੀ। (ਅਤੇ ਹੈ)। ਤਿੰਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਇਸ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ। 1935 ਵਿਚ, ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਥੋੜਾ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸੀ, ਪਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਆਲਮੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁਕੀਆਂ ਸਨ। ਰੂਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵੱਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਰੂਸ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ, ਭਾਵ ਗਿਲਗਿਤ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਖੋਹ ਲਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ, ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਜੇਹਲਮ ਵਿਚ ਵਹਿ ਗਿਆ। ਦੂਸਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਖੋਖਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੀ ਗਿਲਗਿਤ-ਬਾਲਟਿਸਤਾਨ ਨਾਮੀ ਦੁਰਘਟਨਾਯੋਗ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਉਹ ਗਿਲਗਿਤ ਰਾਜ ਵਾਪਸ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। 1 ਅਗਸਤ 1947 ਦੇ ਸੂਰਜ ਚੜਦਿਆਂ ਹੀ ਗਿਲਗਿਤ-ਬਾਲਟਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰਾਂ ਵਿਚ ਯੂਨੀਅਨ ਜੈਕ ਆਫ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਰਾਜ ਲਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਇਸ ਤਬਾਦਲੇ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਤਿਆਰ ਸੀ? ਕੁਝ ਖਾਸ ਨਹੀਂ …. ਕਿਉਂ?
ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ‘ਗਿਲਗਿਤ ਸਕਾਉਟ’ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਬਟਾਲੀਅਨ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਛੱਡ ਦਈਏ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿਪਾਹੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ। 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਗਿਲਗਿਤ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦੇ ਨਾਲ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਫੌਜ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜ ਕੋਲ ਆ ਗਈ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਘਨਸਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਗਿਲਗਿਤ ਸਕਾਉਟ ਦੇ ਮੇਜਰ ਡਬਲਯੂ. ਬ੍ਰਾਉਨ ਅਤੇ ਕਪਤਾਨ ਐਸ. ਮੈਥਿਸਨ ਨਾਮ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਗਿਲਗਿਤ ਸਕਾਉਟ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਯਾਨੀ ਮੇਜਰ ਬੱਬਰ ਖਾਨ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਇਹ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪੂਰਾ ਗਿਲਗਿਤ ਸਕਾਉਟ ਗੱਦਾਰ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਵਾਪਰਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਜਵਾਨ ਨੇ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਘਨਸਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਗਿਲਗਿਤ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਸੰਯੁਕਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੰਡਿਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੱਦ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦਾਂ’ ‘ਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ, ਅਰਥਾਤ, ਵੰਡ ਦਾ ਦਿਨ ਨੇੜੇ ਆਉਦਾ ਜਾਵੇਗਾ ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ ਵਧਦਾ ਹੀ ਜਾਵੇਗਾ ਅਜਿਹੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪੰਜਾਬ ਬਾਉਂਡਰੀ ਫੋਰਸ” ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਫੌਜ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਗਿਆਰਾਂ ਪੈਦਲ ਫੌਜਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਫੌਜ ਵਿਚ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਸੈਨਿਕ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚਾਰ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰਜ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਰਥਾਤ ਮੁਹੰਮਦ ਅਯੂਬ ਖਾਨ, ਨਸੀਰ ਅਹਿਮਦ, ਦਿਗੰਬਰ ਬਰਾੜ ਅਤੇ ਥਿਮੀਆ। 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਚਾਰੇ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅਸਥਾਈ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਵਿਖੇ ‘ਪੰਜਾਬ ਬਾਉਂਡਰੀ ਫੋਰਸ’ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਫ ਅਗਲੇ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਸੜਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨਾਟਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਅਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਅਰਥਾਤ ਸ਼ਰਦ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸ਼ਰਦ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ। ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਜੀਅ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁਕੀ ਸੀ। 1930 ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਸ਼ਰਦ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਅਤੇ ਪੰਡਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾ ਵੀ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1891 ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ, ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਚਲਦੇ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਸਨ।
ਪਰ ਇਹ ਸਮੀਕਰਣ 1937 ਵਿਚ ਬਦਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਸੂਬਾਈ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 54 ਸੀਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਵਾਂ ਹੀ ‘ਕ੍ਰਿਸ਼ਕ ਪ੍ਰਜਾ ਪਾਰਟੀ’ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੂੰ 34 – 34 ਸੀਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਸ਼ਰਦ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਕ ਪ੍ਰਜਾ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਬਹੁਤੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਵਿਚ ਬੈਠਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਕ ਪ੍ਰਜਾ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੌਰ ‘ਤੇ’ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਏ.ਕੇ. ਫਜ਼ਲੂਲ ਹੱਕ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਨੌਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਗਲਤੀ ਦਾ ਅੰਤ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਸੋਹਰਾਵਰਦੀ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 1946 ਵਿੱਚ ‘ਡਾਇਰੈਕਟ-ਐਕਸ਼ਨ-ਡੇਅ’ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਬੇਕਸੂਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸ਼ਰਦ ਬਾਬੂ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਖ਼ਾਸਕਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਨਹਿਰੂ ਇਸ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੰਨ 1939 ਵਿਚ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਤ੍ਰਿਪੁਰੀ (ਜਬਲਪੁਰ) ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ, ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਹੋਈ ਚੋਣ ਵਿਚ, ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸੁਭਾਸ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦਾ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿੜਚਿੜਾ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਇਕ ਹੋਰ ਹਮਲੇ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ-ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਸੁਭਾਸ ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। 1 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਦ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ‘ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰੀਪਬਲੀਕਨ ਆਰਮੀ’ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਦੱਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ, ਸਾਫ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਅਸਫਲ ਅਗਵਾਈ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ।
1 ਅਗਸਤ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਪ੍ਰਚੰਡ ਅਤੇ ਤੀਬਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇਹ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਵਿਚ ਢਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗ ਬਬੂਲੀ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ। ਰਾਤ ਦੇ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ, ਸਿੰਧ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ 58,000 ਵਲੰਟੀਅਰ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਇੱਕ ਜੁਟ ਹੋ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਵੱਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ।
ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਵੰਡ ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਚੌਦਾਂ ਦਿਨ ਦੀ ਦੂਰੀ ਸੀ …!
test