The Punjab Pulse Team
Life of Guru Tegh Bahadur
Guru Tegh Bahadur is remembered for his simplicity, piety and more so for his strong will that changed the course of history.
The Guru was born on Vaisakh Vadi 5, Bikrami Samvat 1678 that, on the western calendar, coincides with April, 1, 1621.
He was the fifth son of Guru Hargobind and his second wife, Bibi Nanki. His birth place was the holy city of Amritsar in a house known as Guru ka Mahal. As a child he was named Tyaga Mal.
Young Tyaga Mal was given an education befitting a son of a Guru and a Prince. He was married to Gujri in 1632 at a very young age.
He got an opportunity to prove his military acumen when he was barely 13 years of age. He fought bravely against Mughal forces in the Battle of Kartarpur in 1635. The victorious Sikhs rechristened their new hero, Tyaga Mal as Tegh Bahadur (Brave Sword Wielder).
Despite his proven ability as a soldier and military strategist, Tegh Bahadur exhibited a religious and meditative bent of mind.
Guru Hargobind started grooming his grandson, Har Rai son of Bhai Gurditta, to be the master of the Sikhs after him.
At his stage Tegh Bahadur with his wife Mata Gujri went to live in the ancestral place of his mother Bibi Nanki in Bakala. He remained at Bakala for twenty years till he was anointed the ninth master of the Sikhs in 1966.
Tegh Bahadur rose above petty precedents and remained loyal to his father and the tenets of the Gurus despite being not being made Guru. He remained engrossed in his meditations for twenty long years before being called upon to become the ninth master.
When Guru Har Krishan realised that he would live no more he had to name the next Guru. He did not specifically name the ninth master as he prepared to leave the world. He simply said the two words “Baba Bakala”
The identification of Tegh Bahadur as the next Guru was done by a wealthy trader, Makhan Singh Labana on the basis of a test that he carried out.
Guru Tegh Bahadur, the ninth master of the Sikhs, a poet, philosopher, thinker, warrior and a medicate set forth to preserve the light and divinity of Guru Nanak.
Guru Tegh Bahadur after being anointed Guru, went to Amritsar to pay obeisance at the holy Harmandir Sahib, but he was denied entry by the Sodhi clan and the Minas of Baba Prithi Chand who had control over the holy place.
When the stalemate could not be resolved, without getting into conflict The Guru offered prayers outside the holy Gurdwara. The place where he prayed is now within Sri Harmandir sahib and is named Thara Sahib
He brought a site near Kiratpur Sahib, comprising land from three villages, for a sum of Rs 500/-. Here he proposed a township and called it Chak Nanki, after his mother.
Guru Tegh Bahadur visited many areas of the country and propagated the message of Guru Nanak Dev
In October 1666, Guru Tegh Bahadur proceeded towards Dacca but left his family behind at Patna since Mata Gujri Ji was expecting.
He was in the North east when he received the news of birth of his Son, Gobind, at Patna on the 23rd day of the month of Poh, Bikrami Samvat 1723
This was the time when Emperor Aurangzeb started becoming increasingly intolerant towards the Hindus
To give support to his Sikhs Guru tegh Bahadur proceeded back to Punjab.
A delegation of the desperate Kashmir Pundits led by Pandit Kirpa Ram Dutt approached Guru Tegh Bahadur at Anandpur Sahib in May, 1675 and requested for his support to save them against pressure of conversion
Guru Tegh Bahadur, after due consultation with the Sikh community, decided to peacefully present the case of the Kashmir Pundits at New Delhi. He was arrested while on his way to Delhi
Attempts to intimidate the Guru into submission started much before the party reached Delhi.
The Guru, all through his detention and extreme torture, was given three options. One, show a miracle; two, embrace Islam; three, prepare to die. The Guru consistently chose the third option.
Bhai Mati Das was sawn from the head downwards while standing in erect position; Bhai Dayal Das was thrown into a huge cauldron of boiling oil. Bhai Sati Das was tied to a pole, wrapped in cotton and burnt alive. All embraced martyrdom willingly
Early next morning, on November, 11, 1675, the Guru was beheaded by an executioner called Jalal-ud-Din Jallad.
His body was retrieved by a disciple, Lakhi Shah Vanjara, who carried the remains to his hut in a cart and cremated the same by burning the hut;
The head of the Guru was retrieved by another disciple, Bhai Jatta, and was taken to Anandpur Sahib where the nine-year-old Guru Gobind Singh carried out the cremation rituals.
By sacrificing his life in protest against injustice to mankind, he set an enduring precedent of humanity based on truthfulness and godliness.
The Philosophy of Guru Tegh Bahadur
Spiritual Detachment – “Saadho Man Kaa Maan Tiaagao; Kaam Krodh Sangat Durjann Kee, Taa Te Ahinis Bhaagao.” (O Saints, renounce the ego and always flee from lust, wrath, and evil company).
Indifference to Misery and Happiness – “Jo Nar Dhukh Mai Dhukh Nehee Maanai, Sukh Sanaehu Ar Bhai Nehee Jaa Kai, Kanchan Maattee Maanai” (That man, who in the midst of pain, does not feel pain, who is not affected by pleasure, affection or fear, and who looks alike upon gold and dust).
Moral Courage against Oppression – “Bhai Kahu Ko Det Naahi, Naa Bhai Manat Aan; Kaho Nanak Sun Re Mana, Gyaani Taahe Bikhaan.” (A person who causes fear to no one and who fears no one is spiritually wise).
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ, ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ 5, ਬਿਕਰਮੀ ਸੰਵਤ 1678 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਕੈਲੰਡਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਪ੍ਰੈਲ, 1, 1621 ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਹ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ ਬੀਬੀ ਨਾਨਕੀ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਕਾ ਮਹਿਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਇੱਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੋਆ ਸੀ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਤਿਆਗਾ ਮੱਲ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਨੌਜਵਾਨ ਤਿਆਗਾ ਮੱਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ 1632 ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਹਿਜ਼ 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫੌਜੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਸਨੇ 1635 ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਿਆ। ਜੇਤੂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਨਾਇਕ, ਤਿਆਗਾ ਮੱਲ ਨੂੰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਬਹਾਦੁਰ ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ।
ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਸਾਬਤ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਨੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਮਨਨਸ਼ੀਲ ਮਨ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।
ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੋਤੇ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਨਾਲ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਬੀਬੀ ਨਾਨਕੀ ਦੇ ਜੱਦੀ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹ 1966 ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਵਜੋਂ ਮਸਹ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੱਕ ਵੀਹ ਸਾਲ ਬਕਾਲਾ ਵਿਚ ਰਿਹਾ।
ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਗੁਰੂ ਨਾ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਿਹਾ। ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਬਣਨ ਲਈ ਬੁਲਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਰਿਹਾ।
ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਗੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣਾ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ I ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਕਹੇ “ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ”
ਅਗਲੇ ਗੁਰੂ ਵਜੋਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਇੱਕ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਅਮੀਰ ਵਪਾਰੀ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਲਬਾਣਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਕਵੀ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਚਿੰਤਕ, ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏI
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਗੁਰੂ ਮਸਹ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਵਿੱਤਰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਗਏ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੋਢੀ ਕਬੀਲੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਮੀਨਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ।
ਜਦੋਂ ਖੜੋਤ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ, ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਝਗੜੇ ਦੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਉਹ ਹੁਣ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ ਹੈ
ਓਨ੍ਹਨਾ ਨੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ 500/- ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦਿਆ I ਇੱਥੇ ਓਨ੍ਹਨਾ ਨੇ ਇੱਕ ਨਗਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਕਿਹਾ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ
ਅਕਤੂਬਰ 1666 ਵਿਚ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਢਾਕਾ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ ਪਰ ਪਟਨਾ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਏ।
ਉਹ ਉੱਤਰ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੋਹ ਮਹੀਨੇ ਦੀ 23 ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਬਿਕਰਮੀ ਸੰਵਤ 1723 ਨੂੰ ਪਟਨਾ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ।
ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਹਿੰਦੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਲੱਗਾ
ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ।
ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਦੱਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ, 1675 ਵਿੱਚ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਕੋਲ ਆਇਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਦਬਾਅ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ
ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅਧੀਨਗੀ ਲਈ ਧਮਕਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ।
ਗੁਰੂ ਜੀ, ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਅਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਤਿੰਨ ਵਿਕਲਪ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਕ, ਇੱਕ ਚਮਤਕਾਰ ਦਿਖਾਓ; ਦੋ, ਇਸਲਾਮ ਧਾਰਨ; ਤਿੰਨ, ਮਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰੋ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਤੀਜਾ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣਿਆ।
ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਭਾਈ ਦਿਆਲ ਦਾਸ ਨੂੰ ਉਬਲਦੇ ਤੇਲ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕੜਾਹੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੰਭੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਰੂੰ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਜਿਉਂਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ
ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ, 11 ਨਵੰਬਰ, 1675 ਨੂੰ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸਿਰ ਜਲਾਲ-ਉਦ-ਦੀਨ ਜੱਲਾਦ ਨਾਮਕ ਜਲਾਦ ਨੇ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ।
ਓਨ੍ਹਨਾ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੇਲੇ, ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਵਣਜਾਰਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਿਜਾਇਆ ਅਤੇ ਝੌਂਪੜੀ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ;
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੇਲੇ, ਭਾਈ ਜੱਟਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਨੌਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਸਕਾਰ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ ਸਨ।
ਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਕੇ, ਓਨ੍ਹਨਾ ਨੇ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰੀਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸਦੀਵੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਫਲਸਫਾ
ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਨਿਰਲੇਪਤਾ – “ਸਾਧੋ ਮਨ ਕਾ ਮਾਨ ਤਿਆਗਾਉ; ਕਾਮ ਕ੍ਰੋਧ ਸੰਗਤ ਦੁਰਜਨ ਕੀ, ਤਾ ਤੇ ਅਹਿਨਿ ਭਾਗੋ।” (ਹੇ ਸੰਤ ਜਨੋ! ਹਉਮੈ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਅਤੇ ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ ਅਤੇ ਭੈੜੀ ਸੰਗਤ ਤੋਂ ਸਦਾ ਭੱਜੋ)।
ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ – “ਜੋ ਨਰ ਦੁਖ ਮੈ ਦੁਖੁ ਨੇਹਿ ਮਾਨੈ, ਸੁਖ ਸਨੇਹੁ ਅਰ ਭਾਈ ਨੇਹਿ ਜਾ ਕੈ, ਕੰਚਨ ਮਾਟੀ ਮਾਨੈ” (ਉਹ ਮਨੁੱਖ, ਜੋ ਦਰਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ, ਪਿਆਰ ਜਾਂ ਡਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਅਤੇ ਜੋ ਸੋਨੇ ਵਰਗਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ)।
ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁੱਧ ਨੈਤਿਕ ਦਲੇਰੀ – “ਭੈ ਕਾਹੂ ਕੋ ਦੇਤ ਨਾਹੀ, ਨਾ ਭਾਈ ਮੰਨਤ ਆਂ; ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਸੁਨ ਰੇ ਮਨ, ਗਿਆਨੀ ਤਾਹਿ ਬਿਖਾਨ। (ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡਰਦਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਜੋ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ ਉਹ ਆਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਆਣਾ ਹੈ)।
गुरु तेग बहादुर का जीवन
गुरु तेग बहादुर को उनकी सादगी, धर्मनिष्ठा और सबसे बढ़कर उनके अडिग संकल्प के लिए स्मरण किया जाता है, जिसने इतिहास की दिशा बदल दी।
गुरु तेग बहादुर का जन्म वैशाख वदी 5, विक्रमी संवत 1678 को हुआ था, जो पश्चिमी कैलेंडर के अनुसार 1 अप्रैल 1621 के साथ मेल खाता है।
वे गुरु हरगोबिंद और उनकी दूसरी पत्नी बीबी नांकी के पाँचवें पुत्र थे। उनका जन्म पवित्र नगरी अमृतसर में गुरु का महल नामक भवन में हुआ। बचपन में उनका नाम त्यागा मल रखा गया।
युवा त्यागा मल को एक गुरु पुत्र और राजकुमार के अनुरूप शिक्षा दी गई। उनका विवाह अत्यंत कम आयु में 1632 में माता गुजरी से हुआ।
केवल 13 वर्ष की आयु में उन्हें अपनी सैन्य प्रतिभा सिद्ध करने का अवसर मिला। 1635 में करतारपुर के युद्ध में उन्होंने मुगल सेनाओं के विरुद्ध वीरता से युद्ध किया। विजय के पश्चात सिखों ने अपने इस नए नायक त्यागा मल को “तेग बहादुर” (वीर तलवारधारी) की उपाधि दी।
एक कुशल सैनिक और सैन्य रणनीतिकार होने के बावजूद तेग बहादुर का मन आध्यात्मिक और ध्यानमग्न प्रवृत्ति का था।
गुरु हरगोबिंद ने अपने बाद सिखों का नेतृत्व सौंपने हेतु अपने पौत्र हर राय (भाई गुरदित्त के पुत्र) को तैयार करना आरंभ किया।
इस चरण पर तेग बहादुर अपनी पत्नी माता गुजरी के साथ अपनी माता बीबी नांकी के पैतृक स्थान बकाला चले गए। वे वहाँ बीस वर्षों तक रहे और अंततः 1666 में उन्हें सिखों के नौवें गुरु के रूप में प्रतिष्ठित किया गया।
गुरु हरकृष्ण ने इस संसार से विदा लेते समय नौवें गुरु का स्पष्ट नाम नहीं लिया, केवल दो शब्द कहे – “बाबा बकाला”।
मक्खन शाह लबाना नामक एक शिष्य ने तेग बहादुर को गुरु के रूप में पहचाना।
गुरु तेग बहादुर, सिखों के नौवें गुरु, कवि, दार्शनिक, विचारक, योद्धा और साधक थे, जिन्होंने गुरु नानक की दिव्य ज्योति और संदेश को सुरक्षित रखने का संकल्प लिया।
उन्होंने कीरतपुर साहिब के निकट तीन गाँवों की भूमि 500 रुपये में खरीदी और वहाँ एक नगरी बसाई, जिसका नाम अपनी माता के नाम पर “चक नांकी” रखा।
गुरु तेग बहादुर ने देश के अनेक क्षेत्रों की यात्रा की और गुरु नानक देव जी के संदेश का प्रसार किया।
अक्टूबर 1666 में वे ढाका की ओर रवाना हुए, परंतु माता गुजरी गर्भवती होने के कारण परिवार को पटना में छोड़ गए।
उत्तर-पूर्व में रहते हुए उन्हें पटना में उनके पुत्र गोबिंद के जन्म का समाचार मिला, जो विक्रमी संवत 1723 के पौष मास की 23वीं तिथि को हुआ।
यह वही समय था जब सम्राट औरंगज़ेब हिंदुओं के प्रति अत्यधिक असहिष्णु होता जा रहा था।
अपने सिखों को समर्थन देने के लिए गुरु तेग बहादुर पुनः पंजाब लौट आए।
मई 1675 में कश्मीरी पंडितों का एक प्रतिनिधिमंडल, पंडित कृपा राम दत्त के नेतृत्व में, आनंदपुर साहिब पहुँचा और जबरन धर्मांतरण के विरुद्ध गुरु से सहायता की याचना की।
सिख संगत से परामर्श के पश्चात गुरु तेग बहादुर ने शांतिपूर्ण ढंग से दिल्ली जाकर उनका पक्ष रखने का निर्णय लिया। दिल्ली जाते मार्ग में ही उन्हें गिरफ़्तार कर लिया गया।
दिल्ली पहुँचने से पहले ही उन्हें डराने और झुकाने के प्रयास शुरू हो गए।
अत्यधिक यातनाओं के दौरान गुरु को तीन विकल्प दिए गए
- चमत्कार दिखाओ
- इस्लाम स्वीकार करो
- मृत्यु के लिए तैयार हो जाओ
गुरु जी ने हर बार तीसरा विकल्प चुना।
भाई मती दास को खड़े-खड़े सिर से दो भागों में चीर दिया गया; भाई दयाल दास को खौलते तेल के कड़ाह में डाल दिया गया; भाई सती दास को खंभे से बाँधकर रुई में लपेटकर जीवित जला दिया गया। सभी ने सहर्ष शहादत स्वीकार की।
अगली सुबह 11 नवंबर 1675 को जलाल-उद-दीन जल्लाद नामक जल्लाद ने गुरु तेग बहादुर का सिर काट दिया।
उनका शरीर शिष्य लाखी शाह वंजारा द्वारा एक गाड़ी में रखकर अपनी झोपड़ी में ले जाया गया और झोपड़ी जलाकर उनका अंतिम संस्कार किया गया।
गुरु का शीश भाई जट्टा द्वारा आनंदपुर साहिब पहुँचाया गया, जहाँ नौ वर्षीय गुरु गोबिंद सिंह जी ने विधिवत संस्कार संपन्न किया।
मानवता के विरुद्ध अन्याय के विरोध में अपने प्राणों का बलिदान देकर गुरु तेग बहादुर ने सत्य और ईश्वरभक्ति पर आधारित मानवता की अमर परंपरा स्थापित की।
आध्यात्मिक उपदेश
आध्यात्मिक वैराग्य
“साधो मन का मान त्यागो; काम क्रोध संगत दुर्जन की, ता ते अहिनिस भागो।”
(हे संतों, अहंकार त्यागो और काम, क्रोध तथा दुष्ट संगति से सदा दूर रहो।)
दुख-सुख से निर्लिप्तता
“जो नर दुख में दुख नहीं माने, सुख सनेह अर भय न जाके, कंचन माटी माने।”
(जो व्यक्ति दुख में भी दुख अनुभव नहीं करता और जो सुख, मोह व भय से विचलित नहीं होता तथा सोने और मिट्टी को समान मानता है वही सच्चा ज्ञानी है।)
अत्याचार के विरुद्ध नैतिक साहस
“भय काहू को देत नाहीं, ना भय मानत आन; कहो नानक सुन रे मना, ज्ञानी ताहि बखान।”
(जो किसी को भय नहीं देता और स्वयं भी किसी से भयभीत नहीं होता, वही आत्मिक रूप से ज्ञानी है।)
यदि आप चाहें तो मैं इसे सरल हिंदी, संक्षिप्त सार, या स्कूली स्तर की भाषा में भी प्रस्तुत कर सकता हूँ।