• Skip to main content
  • Skip to secondary menu
  • Skip to primary sidebar
  • Skip to footer
  • Home
  • About Us
  • Our Authors
  • Contact Us

The Punjab Pulse

Centre for Socio-Cultural Studies

  • Areas of Study
    • Social & Cultural Studies
    • Religious Studies
    • Governance & Politics
    • National Perspectives
    • International Perspectives
    • Communism
  • Activities
    • Conferences & Seminars
    • Discussions
  • News
  • Resources
    • Books & Publications
    • Book Reviews
  • Icons of Punjab
  • Videos
  • Academics
  • Agriculture
You are here: Home / Agriculture / वनस्पति के जनक प्रो. बीरबल साहनी

वनस्पति के जनक प्रो. बीरबल साहनी

November 12, 2021 By Guest Author

Share

अंशु सिंह

बीरबल साहनी का जन्म 14 नवंबर 1891 को अविभाजित भारत के शाहपुर जिले (इस समय पाकिस्तान के पश्चिमी पंजाब प्रांत का हिस्सा) के भेड़ा नामक गांव में हुआ था। उन्हें बचपन से ही प्रकृति से गहरा लगाव था।

12 नवम्बर, 2021 – स्वतंत्रता के बाद विज्ञान के क्षेत्र में देश को स्वावलंबन की राह पर ले जाने में हमारे विज्ञानियों की भूमिका अग्रणी रही है। भारत में जब भी पुरा-वनस्पति विज्ञान के विकास का उल्लेख होता है, तो प्रोफेसर बीरबल साहनी को प्रमुखता से याद किया जाता है। उन्होंने स्वाभिमान के साथ भारतीय उपमहाद्वीप की वनस्पतियों का परिचय पूरी दुनिया से कराया। उन्हें ‘भारतीय पुरा-वनस्पति विज्ञान’ अर्थात ‘इंडियन पैलियोबाटनी’ का जनक कहा जाता है।

लाखों-करोड़ों वर्ष पूर्व पृथ्वी पर अनेक प्रकार की वनस्पतियां थीं, जिनमें आज अधिकांश जीवाश्म (फासिल) बन चुकी हैं। उनके अवशेष समुद्री किनारों, पहाड़ की चट्टानों, कोयले की खानों आदि में मिलते रहते हैं। इन अवशेषों से ही तत्कालीन समय की जानकारियां प्राप्त होती हैं। इनसे तत्कालीन जलवायु एवं वातावरण को समझने में भी मदद मिलती है। इसमें पुरा-वनस्पति विज्ञानी उल्लेखनीय भूमिका निभाते हैं। जीवन की विकास यात्रा से जुड़े ऐतिहासिक तथ्यों की पड़ताल कर वे इसके रहस्यों को वैज्ञानिक तरीके से उद्घाटित करते हैं।

बचपन से रहा प्रकृति से लगाव

बीरबल साहनी का जन्म 14 नवंबर, 1891 को अविभाजित भारत के शाहपुर जिले (इस समय पाकिस्तान के पश्चिमी पंजाब प्रांत का हिस्सा) के भेड़ा नामक गांव में हुआ था। उन्हें बचपन से ही प्रकृति से गहरा लगाव था। पिता रुचिराम साहनी का उन पर गहरा प्रभाव था, क्योंकि वह स्वयं एक विद्वान, शिक्षाशास्त्री एवं समाजसेवी थे। उन्होंने अपने प्रांत में विज्ञान के प्रसार में अग्रणी भूमिका निभायी। इससे उनके घर में हमेशा बौद्धिक एवं वैज्ञानिक वातावरण बना रहता था। उनके घर मोतीलाल नेहरू, गोपाल कृष्ण गोखले, सरोजिनी नायडू, मदन मोहन मालवीय जैसे नेताओं का आना-जाना लगा रहता था। पढ़ाई में होनहार बीरबल वर्ष 1911 में पंजाब विश्वविद्यालय से स्नातक करने के बाद कैंब्रिज के लिए रवाना हो गए। वहां उन्होंने इमैनुएल कालेज से स्नातक की उपाधि प्राप्त की। 1919 में लंदन विश्वविद्यालय ने उन्हें ‘डाक्टर आफ साइंस’ प्रदान किया। उनका पहला शोधपत्र ‘न्यू फाइटोलाजी’ पत्रिका में प्रकाशित हुआ था।

वनस्पति शास्त्री बीरबल साहनी / जन्म दिवस -14 नवम्बर | VSKgujarat

हर तरह की वनस्पतियों पर शोध

प्रो. बीरबल साहनी प्रयोगशाला के बजाय फील्ड में कार्य करना पसंद करते थे। उन्होंने पहले जीवित वनस्पतियों पर शोध किया। उसके बाद भारत में पौधों की उत्पत्ति एवं पौधों के जीवाश्म पर। पौधों के जीवाश्म पर उनके शोध मुख्य रूप से जीव विज्ञान की विभिन्न शाखाओं पर आधारित थे। वह पहले वनस्पति विज्ञानी थे, जिन्होंने भारतीय गोंडवाना क्षेत्र के पेड़-पौधों सहित कश्मीर की वनस्पतियों का विस्तार से अध्ययन किया। पौधों की नई जींस की खोज की। इससे प्राचीन एवं आधुनिक पौधों के बीच विकासक्रम को समझने में आसानी हुई। 1919 में बीरबल भारत लौट आए। इसके बाद दो वर्ष बनारस हिंदू विश्वविद्यालय में वनस्पति विज्ञान विभाग के मुख्य आचार्य का पद संभाला। 1921 में उन्हें लखनऊ विश्वविद्यालय में वनस्पति विभाग का प्रोफेसर नियुक्त किया गया। वहां उन्होंने जियोलाजी विभाग की स्थापना की और उसके प्रमुख का पदभार संभाला।

भू-विज्ञान में दिलचस्पी

प्रोफेसर बीरबल साहनी ने हड़प्पा, मोहनजोदड़ो, सिंधु घाटी सभ्यता के अलावा राजमहल की पहाड़ियों से मिले जीवाश्मों के अध्ययन के बाद अनेक खुलासे किए। उनके सबसे अधिक अनुसंधान जीवाश्म पौधों पर हैं। बीरबल साहनी ने जुरासिक काल के पेड़-पौधों का भी विस्तार से अध्ययन किया। उन्होंने ‘पेंटोजाइली’ नामक पौधे की नई प्रजाति की खोज की। झारखंड राज्य में स्थित राजमहल की पहाड़ियों पर प्राचीन वनस्पतियों के जीवाश्म के भंडार का राज भी उन्होंने ही उजागर किया। उल्लेखनीय है कि जियोलाजिकल सर्वे आफ इंडिया ने भी राजमहल की पहाड़ियों को भू-वैज्ञानिक विरासत स्थल का दर्जा दिया है।

प्रोफेसर साहनी ने होमोजाइलोन राजमहलिंस पौधे की प्रजाति की खोज की, जिसे बाद में ‘साहनीआक्सीलोन राजमहलिंस’ नाम दिया गया। वनस्पति विज्ञान पर उन्होंने कई किताबें लिखी हैं। उनके शोध पत्र दुनिया की विभिन्न वैज्ञानिक पत्रिकाओं में प्रकाशित हुए हैं। भारतीय विज्ञान कांग्रेस ने उनके सम्मान में बीरबल साहनी पदक की स्थापना भी की है, जो भारत के सर्वश्रेष्ठ विज्ञानी को दिया जाता है।

प्रोफेसर साहनी इंस्टीट्यूट आफ पैलियोबाटनी भी स्थापित करना चाहते थे। तत्कालीन प्रधानमंत्री पंडित जवाहरलाल नेहरू ने 3 अप्रैल, 1949 को संस्थान की आधारशिला भी रख दी थी। लेकिन अपने सपने को पूरा होते देखने से पहले ही 10 अप्रैल, 1949 को लखनऊ में उन्होंने दुनिया को अलविदा कह दिया। लखनऊ स्थित बीरबल साहनी इंस्टीट्यूट आफ पैलियोबाटनी उनके सपने को पूरा करने का हरसंभव प्रयास कर रहा है।

सौजन्य : दैनिक जागरण


Share
test

Filed Under: Agriculture, Stories & Articles

Primary Sidebar

News

India celebrates 74th Republic Day on Kartavya Path

January 27, 2023 By News Bureau

ਖੇਤੀ ਫੀਡਰ ਸੋਲਰ ’ਤੇ ਚਲਾਓ, ਸਬਸਿਡੀ ਖਰਚਾ ਘਟਾਓ!

January 27, 2023 By News Bureau

ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਗਣਤੰਤਰ ਲਈ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ: ਮੁਰਮੂ

January 27, 2023 By News Bureau

पंजाब में मोहल्ला क्लिनिकों पर भड़के लोग

January 27, 2023 By News Bureau

पंजाब के 3 युवा बच्चे हैं जिन्हें वीर नाल पुरस्कार से नवाजा गया

January 27, 2023 By News Bureau

Areas of Study

  • Governance & Politics
  • International Perspectives
  • National Perspectives
  • Social & Cultural Studies
  • Religious Studies

Featured Article

The story of Sahibzada Zorawar Singh and Sahibzada Fateh Singh

December 25, 2022 By Jaibans Singh

Jaibans Singh Some acts and deeds are so profound that they change the course of history! One such is the martyrdom of the two younger sons of the tenth master of the Sikhs, Guru Gobind Singh Ji! The young and innocent boys, Sahibzada (Prince) Zorawar Singh and Sahibzada Fateh Singh attained martyrdom on 26, December, […]

Academics

‘सिंघसूरमा लेखमाला’ धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-10 – भाग-11

सिंघसूरमा लेखमाला धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-10 विजयी सैन्य शक्ति के प्रतीक ‘पांच प्यारे’ और पांच ‘ककार’ नरेंद्र सहगल श्रीगुरु गोविंदसिंह द्वारा स्थापित ‘खालसा पंथ’ किसी एक प्रांत, जाति या भाषा का दल अथवा पंथ नहीं था। यह तो संपूर्ण भारत एवं भारतीयता के सुरक्षा कवच के रूप में तैयार की गई खालसा फौज […]

‘सिंघसूरमा लेखमाला’ धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-8 – भाग-9

सिंघसूरमा लेखमाला धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-8 अमृत शक्ति-पुत्रों का वीरव्रति सैन्य संगठन नरेंद्र सहगल संपूर्ण भारत को ‘दारुल इस्लाम’ इस्लामिक मुल्क बनाने के उद्देश्य से मुगल शासकों द्वारा किए गए और किए जा रहे घोर अत्याचारों को देखकर दशम् गुरु श्रीगुरु गोविंदसिंह ने सोए हुए हिंदू समाज में क्षात्रधर्म का जाग्रण करके एक […]

‘सिंघसूरमा लेखमाला’ धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-6 – भाग-7

सिंघसूरमा लेखमाला धर्मरक्षक वीरव्रति खालसा पंथ – भाग-6 श्रीगुरु गोबिन्दसिंह का जीवनोद्देश्य धर्म की स्थापना, अधर्म का नाश नरेंद्र सहगल ‘हिन्द दी चादर’ अर्थात भारतवर्ष का सुरक्षा कवच सिख साम्प्रदाय के नवम् गुरु श्रीगुरु तेगबहादुर ने हिन्दुत्व अर्थात भारतीय जीवन पद्यति, सांस्कृतिक धरोहर एवं स्वधर्म की रक्षा के लिए अपना बलिदान देकर मुगलिया दहशतगर्दी को […]

Twitter Feed

The Punjab Pulse Follow

The Punjab Pulse is an independent, non-partisan think tank engaged in research and in-depth study of all aspects the impact the state of Punjab and Punjabis

ThePunjabPulse
Retweet on Twitter The Punjab Pulse Retweeted
salam0786786 salam Islam Khan π  @salam0786786 ·
27 Jan

कल का सबसे खूबसूरत वीडियो अब आप लोगो की जिम्मेदारी की सभी तक पंहुचा दे 🌹🙏
Follow please @Gausiyasalam 👈👈
https://twitter.com/i/spaces/1mrxmkLjmAgGy

Reply on Twitter 1618867969223954432 Retweet on Twitter 1618867969223954432 260 Like on Twitter 1618867969223954432 1219 Twitter 1618867969223954432
Retweet on Twitter The Punjab Pulse Retweeted
the_rebal55 ਬਾਗੀ 🏴‍☠️ @the_rebal55 ·
27 Jan

ਕਈਆਂ ਦੇ ਮਿਰਚਾਂ ਲੱਗਣੀਆ ਹੁਣ 💥 ਭਾਈ ਅੰਮਿ੍ਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਚੜਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਆ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਾਥ ਦਿਉ ਤੇ ਬੰਦੀ ਸਿੰਘਾ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਓ @warispunjabde #ਬੰਦੀਸਿੰਘਰਿਹਾਕਰੋ #FreeSikhPrisoners #Sikhs #sikhsovereignty #Pakka_Morcha #BandiSinghRehaKaro

Reply on Twitter 1618867167319175171 Retweet on Twitter 1618867167319175171 36 Like on Twitter 1618867167319175171 162 Twitter 1618867167319175171
Retweet on Twitter The Punjab Pulse Retweeted
ourindiafirst19 India First @ourindiafirst19 ·
27 Jan

भारत ने बनाई दुनिया की पहली इंट्रानेजल कोविड वैक्सीन,

स्वदेशी वैक्सीन निर्माता कंपनी भारत बायोटेक की नेजल वैक्सीन iNCOVACC हुई लॉन्च !

Reply on Twitter 1618858168049881094 Retweet on Twitter 1618858168049881094 6 Like on Twitter 1618858168049881094 27 Twitter 1618858168049881094
Load More

EMAIL NEWSLETTER

Signup to receive regular updates and to hear what's going on with us.

  • Email
  • Facebook
  • Phone
  • Twitter
  • YouTube

TAGS

Academics Activities Agriculture Areas of Study Books & Publications Communism Conferences & Seminars Discussions Governance & Politics Icons of Punjab International Perspectives National Perspectives News Religious Studies Resources Social & Cultural Studies Stories & Articles Uncategorized Videos

Footer

About Us

The Punjab Pulse is an independent, non-partisan think tank engaged in research and in-depth study of all aspects the impact the state of Punjab and Punjabis at large. It strives to provide a platform for a wide ranging dialogue that promotes the interest of the state and its peoples.

Read more

Follow Us

  • Email
  • Facebook
  • Phone
  • Twitter
  • YouTube

Copyright © 2023 · The Punjab Pulse

Developed by Web Apps Interactive