ਮੂਲ ਲੇਖਕ– ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਪੋਲ
ਅਨੁਵਾਦਕ ਡਾ. ਲਖਵੀਰ ਲੈਜ਼ੀਆ
3 ਅਗਸਤ, 1947
ਇਸ ਦਿਨ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇਕ ਰਸਮੀ ਪੱਤਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਰਾਮਚੰਦਰ ਕਾਕ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅੱਜ 3 ਅਗਸਤ ਦੀ ਸਵੇਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੀ ਸੀ। ਅਗਸਤ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਸੇਠੀ ਦਾ ਘਰ ਕਾਫ਼ੀ ਠੰਡਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਨਿਯਮਤ ਰੁਟੀਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਮੂੰਹ ਹਨੇਰੇ ਹੀ ਉਠ ਗਏ। ਉਸ ਦਾ ਪੋਤਰਾ ‘ਮਨੂ’ ਇੰਜ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਉੱਠੇ, ਉਹ ਵੀ ਜਾਗ ਪਏ। ਮਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸੌਂਦਾ ਸੀ। ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਨੋਵਾਖਾਲੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਮਨੂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੁਲਾਉਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਉਸ ਦਾ ‘ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ’ ਸੀ। ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਾਫ ਸੁਥਰੇ ਮਨ ਵਾਲੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਖਬਰ ਦੀ ਗਰਮਾ-ਗਰਮ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਬੋਲਣਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ, ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ, ਇਸ ‘ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਬਾਰੇ’ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧੀ ਰਾਏ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਖਰਕਾਰ, ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਆਪਣਾ ਬੰਗਾਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਦੌਰੇ ‘ਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਮਨੂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ।
ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਤੇ ਮਨੂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਪੋਤੀ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਸੋਣਾ ਹੁਣ ਉਤਸੁਕਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ … ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਸਫਾਈ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਰੁਟੀਨ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਲਗਭਗ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗੁਲਾਬ ਭਵਨ ਨਾਮ ਦੇ ਰਾਜਪ੍ਰਸਾਦ ਪਹੁੰਚੇ। ਭਾਵੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਖ਼ੁਦ ਮਹਾਰਾਣੀ ਤਾਰਾ ਦੇਵੀ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਪ੍ਰਸਾਦਿ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨ ਲਈ ਖੜੇ ਸਨ। ਯੁਵਰਾਜ ਕਰਨਸ਼ੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਥੇ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਣੀ ਤਾਰਾ ਦੇਵੀ ਨੇ ਤਿਲਕ ਅਤੇ ਆਰਤੀ ਨਾਲ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।
(ਜਿਸ ਰੁੱਖ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰਾਜਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜ ਗੁਲਾਬ ਭਵਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ, ਇਸ ਦਰੱਖਤ ‘ਤੇ ਇਸ ਬਲੀ ਦੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਦੀ ਤਖ਼ਤੀ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਤਰੀਕ ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 3 ਅਗਸਤ, 1947 ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਤਾਂਮਰ ਪੱਤਰ ‘ਤੇ ਜੂਨ 1947 ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਉਸ ਦਿਨ ਰਾਜਪ੍ਰਸਾਦ ਦੇਖਣ ਵੇਲੇ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਦਬਾਅ ਜਾਂ ਤਣਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਉਥੇ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਵਿਚਾਲੇ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੋਈ। ਪਰ ਇਸ ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਵਿਚ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ‘ਭਾਰਤ’ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ। ਜੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਢੁਕਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਭਾਲਦੇ ਸਨ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਹਿੰਦੂ ਨੇਤਾ’ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਕਿਹੜਾ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕੋਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮਹਾਰਾਜ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ‘ਸੰਪੂਰਨ’ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਏਜੰਡੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤ 3 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ 10 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਪਾਤਰ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਰਾਮਚੰਦਰ ਕਾਕ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੂਜਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਖਾਸ ਦੋਸਤ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਨੂੰ 29 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜੇਲ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸਰਸਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਮੰਗਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਾਂ ਅਜਿਹੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਜਾਣ ਲਓ ਕਿ ਅਕਤੂਬਰ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਅਗਸਤ 1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਸਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੇ ਹਨ, ਉਹ ਪੈਦਾ ਹੀ ਨਾ ਹੁੰਦੇ।
ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ …
ਮੰਡੀ
ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸ ਮਨੂੰ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਮੰਡੀ ਪਿਆ ਹੈ। ਵਿਆਸ (ਬਿਆਸ) ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਥਿਤ, ਇਹ ਸਥਾਨ ਨਯਨਾਭਿਰਾਮ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। 1947 ਇਹ ਖੂਬਸੂਰਤ ਖੇਤਰ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਵੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹੀ ਗੱਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸੁਤੰਤਰ ਰਿਹਾ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋਵੋ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਡੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਸਥਿਤ ‘ਸਿਰਮੌਰ’ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸਭ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਸਮਝ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰਹਿਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹਨਾ ਨੇ ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਆਦਿ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਯੂਨੀਅਨ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ, ਮੰਡੀ ਅਤੇ ਸਿਰਮੌਰ ਦੋਵਾਂ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਪਿਛਲੇ ਹਫਤੇ ਹੀ ਲਾਰਡ ਮਾਊਟਬੈਟਨ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸੰਘ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਸਮਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਜਿਹੀ ਮੰਗ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਫਿਲਹਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਧੀ ‘ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜੇ ਸਾਨੂੰ ਹੋਰ ਸਮਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਲਾਰਡ ਲੂਯਿਸ ਮਾਊਟਬੈਟਨ, ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੇ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਬੈਠਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਜਿੰਨੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡੀਆ ਰਿਆਸਤਾਂ ਸਨ ਉਹ ਸੁਤੰਤਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇਸ਼ ਛੱਡਣ ਵੇਲੇ ਆਉਣੀਆਂ ਸਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਛੋਟੇ ਰਾਜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰਹਿ ਕੇ, ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨਾਲ ਅਸਹਿਮਤੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨਾ ਨਾਪਸੰਦ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ, ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਦਵੀ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਲਈ, ਮਾਊਟਬੈਟਨ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
3 ਅਗਸਤ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਇਹ ਪੱਤਰ ਲਿਖਦਿਆਂ (ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਇਸ ਪੱਤਰ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਅਨੁਕੂਲ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ), ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਮੰਡੀ ਅਤੇ ਸਿਰਮੌਰ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੱਤਰ’ ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਮਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ।
ਡਾ: ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਦਕਰ ਅੱਜ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਸਨ। ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ, ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੰਮਕਾਰ ਦੇ ਰੁਝੇਵਿਆ ‘ਚ ਸੀ। ‘ਸ਼ਡਿਊਲਕਾਸਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ’ ਨਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਵਰਕਰ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਦਰਜਨਾਂ ਪੱਤਰ ਲਿਖਣੇ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨੇ ਬਾਕੀ ਸਨ। ਪਰ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗੀ। ਭਾਵ, ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਉਹ ਉਸ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਡੂੰਘਾਈ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਡੁੱਬ ਜਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਬੋਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਕ ਜਸ਼ਨ ਵਰਗਾ ਸੀ।
ਇਸ ਲਈ, ਜਦੋਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਗਾਮੀ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਿਓ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ.” ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਯਕੀਨਨ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ”। ਅੱਜ ਦੁਪਹਿਰ, ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਾਸਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਅਨੰਦਮਈ ਅਵਸਰ ਸੀ।
ਏਧਰ, ਸੀਰੀਅਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਅਗਸਤ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਨਮੀ ਦੀ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੇ ਇਹ ਨਿਰਪੱਖ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਜੱਜ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੀ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਸਨ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਐਟਲੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਲਗਭਗ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਕੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਖਾਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਸਟਿਸ ਰੈਡਕਲਿਫ ਇਸ ਮਾਪਦੰਡ ‘ਤੇ ਪੂਰਾ ਉਤਰਦਾ ਸੀ।
ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਮਝ ਗਏ ਕਿ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਬੋਝ ਅਤੇ ਸਿਰਦਰਦ ਹੈ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਦੀਆਂ, ਨਾਲੀਆਂ, ਪਹਾੜ ਆਦਿ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਜਾਲ ਵਿਛਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੰਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਇਕ ਵੰਡ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਬਣਾਉਣਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਤਬਾਹ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਜੀਅ ਰਹੇ ਲੱਖਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ, ਕੁਝ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ … ਇਹ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕੰਮ ਸੀ। ..!
ਰੈਡਕਲਿਫ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਰਜ ਦੇ ਜਟਿਲਤਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਮਰਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੂਰੀ ਨਿਰਪਖਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵੱਡੇ ਕਮਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਅੱਜ, 3 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਲਗਭਗ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਵਾਦਿਤ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਅਜੇ ਬਾਕੀ ਸੀ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਆਖਰੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਜਰ ਸ਼ੌਰਟ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ। ਮੇਜਰ ਸ਼ੌਰਟ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿੜ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਪੱਤਰ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਅਤੇ ਰਾਏ ਦੱਸਣ ਲਈ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ‘ਜਨਤਾ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਰੈਡਕਲਿਫ ਉਹੀ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਮਾਉਟਬੈਟਨ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਰੈਡਕਲਿਫ ਇਸ ਪੱਤਰ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਪੱਤਰ ਦਾ ਇਹ ਹਿੱਸਾ ਦਰਅਸਲ ਸੱਚ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਰੈਡਕਲਿਫ ਉੱਤੇ ਮਾਉਟਬੈਟਨ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੀ।
3 ਅਗਸਤ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਕਰੀਬ ਚਾਰ ਵਜੇ, ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਯਾਰਕ ਹਾਊਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਹਿਮਾ-ਗਹਿਮੀ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਇੱਥੇ ਹਰ ਦਿਨ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਸੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਜ ਦਾ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਬਨਿਟ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਦਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਵਿੱਚ, ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਿੱਤੇ, ਜੋ ਕਿ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ –
– ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ
– ਮੌਲਾਨਾ ਅਬਦੁੱਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ
– ਡਾਕਟਰ ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ
– ਡਾਕਟਰ ਜਾਨ ਮਥਾਈ
– ਜਗਜੀਵਨ ਰਾਮ
– ਸਰਦਾਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ
– ਸੀ.ਐਚ. ਭਾਭਾ
– ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ
– ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਦਕਰ ਡਾ
– ਸ਼ਿਆਮਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਮੁਖਰਜੀ
– ਸ਼ਾਨਮੁਗਮ ਚੇੱਤੀ
– ਨਰਹਾਰੀ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਾਡਗਿਲ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰਾਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ ਇਕਲੌਤੀ ਔਰਤ ਸੀ, ਜਦੋਂਕਿ ਡਾ: ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਸ਼ੈਡਿਊਲਕਾਸਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਪਾਰਟੀ, ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੇ ਡਾ: ਸ਼ਿਆਮਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਮੁਖਰਜੀ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਪੰਥਕ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧੀ ਵਜੋਂ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸਨ।
ਓਧਰ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਗੋਆ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਲੋਹੀਆ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਗੋਆ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ, ਗੋਆ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ….
ਬਟਵਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਆਲੰਡੀ ਨਾਮਕ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵਰਕਰਾਂ ਦੀ ਬੈਠਕ ਦਾ ਅੱਜ ਦੂਜਾ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਹੀ ਮੰਥਨ ਦੌਰ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਅੰਦਰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਮੂਹ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਸ਼ੰਕਰਰਾਓ ਮੋਰੇ, ਕੇਸ਼ਵ ਰਾਓ ਜੇਧੇ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਰਾਓਤ, ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਜਾਧਵ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸਮੂਹਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਯਾਨੀ ਹੁਣ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਅੱਜ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਸੀ। ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਜੰਮੂ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਰਹੇ ਸੀ। ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ, ਅੱਜ ਸ਼ਾਮ ਨੰ ਬੇਗਮ ਅਕਬਰ ਜਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਖਾਣੇ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਭੋਜਨ ਦੇ ਸੱਦੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਬੇਗਮ ਸਾਹਿਬਾ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਖ਼ੁਦ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਖੁਦ ਬੇਗਮ ਸਾਹਿਬਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਲੜਕੀ ਖਾਲਿਦਾ, ਦੋਵੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਖੜੇ ਸਨ।
ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਚਕਾਚੌਂਧ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਉਹ ਬੇਚੈਨ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੇਗਮ ਸਾਹਿਬਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਲਕੀ ਅਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਪੂਰਾ ਸਮਾਂ ਉਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਰਹੇ।
3 ਅਗਸਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨ ਰਾਤ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ, ਪਠਾਨਕੋਟ ਤੋਂ, ਅਤੇ ਉਥੋਂ, ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ, ਲੱਖਾਂ ਅਮੀਰ ਪਰਿਵਾਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਖੰਡਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਜਾਣ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ। ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕਮਾਈ ਅਤੇ ਚੱਲ ਅਤੇ ਅਚੱਲ ਜਾਇਦਾਦ ਤੋਂ ਭੱਜਣ ਦਾ ਘਾਤਕ ਦਰਦ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਬਣਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ। ਭੁੱਖ, ਪਿਆਸ, ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ, ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿਣਾ ਆਦਿ ਦੁਖਾਂਤ ਸੀ। ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਆਪਣੀ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਜਾਰੀ ਸੀ।
ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿਚ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਬਾਰਾਂ ਰਾਤਾਂ ਬਚੀਆਂ ਸਨ …!
test