ਮੂਲ ਲੇਖਕ– ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਪੋਲ
ਅਨੁਵਾਦਕ ਡਾ. ਲਖਵੀਰ ਲੈਜ਼ੀਆ
9 ਅਗਸਤ, 1947
ਸੋਦੇਪੁਰ ਆਸ਼ਰਮ … ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਹ ਆਸ਼ਰਮ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ ਕਲਕੱਤਾ ਤੋਂ ਅੱਠ-ਨੌਂ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਨਮੋਹਕ, ਰੁੱਖਾਂ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗੂਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ, ਇਹ ਸੋਦਾਪੁਰ ਆਸ਼ਰਮ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਇਥੇ ਆਏ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਆਸ਼ਰਮ ਮੇਰੇ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦੀ ਦਾ ਸਾਬਰਮਤੀ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ….”
ਅੱਜ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਹਲਚਲ ਹੈ। ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅੱਜ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਹਫਤੇ ਤੋਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਫਾਈ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਨਿਯਮਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਜ ਕੁਝ ਖਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਪੂ ਇਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ।
ਖ਼ਾਸਕਰ ਸਤੀਸ਼ ਬਾਬੂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹਨ। ਸਤੀਸ਼ ਬਾਬੂ ਦਾ ਅਰਥ ਸਤੀਸ਼ਚੰਦਰ ਦਾਸਗੁਪਤ ਹੈ। ਸਤੀਸ਼ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਸਾਇਣਕ ਕੰਪਨੀ ਅਰਥਾਤ ‘ਬੰਗਾਲ ਕੈਮੀਕਲ ਵਰਕਸ’ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਰ ਆਚਾਰੀਆ ਪ੍ਰਫੁੱਲ ਚੰਦਰ ਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਇਥੇ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਵਜੋਂ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੇਮਪ੍ਰਭਾ ਅਤੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਗਈ। ਲਗਭਗ ਸਤਾਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਹ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਹਿਣਾ ਕਿ 1921 ਵਿਚ, ਸਤੀਸ਼ਬਾਬੂ ਨੇ ਇਕ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਇਸ ਸੁੰਦਰ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਤੀਸ਼ਬਾਬੂ ਅਤੇ ਹੇਮਪ੍ਰਭਾ ਦੀਦੀ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਹੇਮਪ੍ਰਭਾ ਦੀਦੀ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਸਤੀਸ਼ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਸੀ…!
ਸਤੀਸ਼ਬਾਬੂ ਨੇ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ‘ਸਵਦੇਸ਼ੀ’ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਸਸਤਾ ਅਤੇ ਸਧਾਰਣ ਤੇਲ ਪ੍ਰੈਸ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਾਂਸ ਦੇ ਮਿੱਝ ਤੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਇਕ ਛੋਟੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵੀ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਹੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਕਾਗਜ਼ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਮੋਟਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ‘ਤੇ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਧੀਆ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਗਜ਼ ਨਾਲ ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਤੀਸ਼ ਬਾਬੂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਇਸ ਕਾਗਜ਼ ‘ਤੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ ਛਾਪੀ ਗਈ ਹੈ। ਕੁਝ ਕਾਗਜ਼ ਵੀ ਵੇਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸਤੀਸ਼ ਬਾਬੂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਡੇਢ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਅਭਿਆਸ ਵਿਚ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ, ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਵਿੱਤਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਤੀਸ਼ਬਾਬੂ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਵ 1939 ਵਿਚ ਸੁਭਾਸ਼ ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ, ਸੁਭਾਸ਼ ਬਾਬੂ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਸਨ। ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਤ੍ਰਿਪੁਰੀ (ਜਬਲਪੁਰ) ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਹੋਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਸੈਸ਼ਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ ਇਸ ਬੈਠਕ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੁਭਾਸ਼ ਬਾਬੂ ਕਾਂਗਰਸ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਸਤੀਸ਼ਬਾਬੂ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਕਿੰਨੇ ਵੀ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਦੁਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ … ਸਤੀਸ਼ਬਾਬੂ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਗੁਆ ਬੈਠੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਕਲਕੱਤਾ ਵਿਚ, ਸੂਰਜ ਜਲਦੀ ਹੀ ਚੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਸਵੇਰੇ ਪੰਜ ਵਜੇ, ਬਾਹਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ।
ਹੁਣ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਗਲੇ ਹੀ ਘੰਟੇ ਵਿਚ ਆਸ਼ਰਮ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਨ…! ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਮੰਦਰ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਭਵਨ’ ਚ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹੀ ਹਲਚਲ ਮਚ ਗਈ। ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਡਾ. ਭਾਰਤ ਖਰੇ ਕੱਲ੍ਹ ਗਵਾਲੀਅਰ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ।
ਡਾ. ਖਰੇ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ। ਸ੍ਰੀ ਖਰੇ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। 1937 ਵਿਚ, ਉਹ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਨ। ਪਰ ਡਾ. ਖਰੇ, ਲੋਕਮਾਨਯ ਤਿਲਕ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਬਣੇ ‘ਗਰਮ ਦਲ’ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ, ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਡਾ. ਖਰੇ ਨੂੰ ਸੇਵਾਗਾਮ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ।
ਇਹ ਸੁਣਦਿਆਂ ਡਾ. ਖਰੇ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਮੇਰੀ ਮੌਜੂਦਾ ਦਿਮਾਗੀ ਸਥਿਤੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਅਸਤੀਫੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਖੁਦ ਲਿਖੋ”। ਡਾਕਟਰ ਖਰੇ ਇੰਨੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਡਾ. ਖਰੇ ਦਾ ਅਸਤੀਫਾ ਆਪਣੀ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ, ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ, ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਪੇਪਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਜਾਗਿਆ, ਉਸ ‘ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ … ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਨਾਗਪੁਰ ਜਾਣ ਲਈ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਤੋਂ ਚਿਲਾਏ, “ਓਏ, ਇਹ ਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ …?” ਇਹ ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ..? ”
ਡਾ. ਖਰੇ ਉਹ ਪੱਤਰ ਨਾਗਪੁਰ ਲੈ ਆਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪਵਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ‘ਕਿਵੇਂ ਗਾਂਧੀ ਖ਼ੁਦ ਇਕ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ’ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ ‘। ਅਜਿਹਾ ਚਲਾਕ ਡਾ.ਖਰੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਨ। ਪੰਡਤ ਮੌਲੀਚੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਅਤਿਅੰਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵੀ ਹਨ। ਪੰਡਿਤ ਸ਼ਰਮਾ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਵੀ ਇਕ ਕਾਂਗਰਸੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ 1930 ਅਤੇ 1931 ਵਿਚ ਲੰਡਨ ਦੇ ਗੋਲ ਟੇਬਲ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਵੱਲੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਤਾਜ਼ਪੋਸ਼ੀ ਕਾਰਨ ਉਹ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਗਏ। ਅੱਜ ਸਾਕਤ ਤੱਤਯਾਰੋ ਸਾਵਰਕਰ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਭਵਨ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਖਿੜ ਰਹੇ ਸਨ।
ਸਵੇਰੇ 9 ਵਜੇ ਨਾਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੁਆਰਾ ਐਲਾਨੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਮੰਗ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ‘ਖੰਡਿਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲੇਗਾ, ਪਰ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਵੇਂ ਖੰਡਿਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਬਾਕੀ ਮੁਸਲਮਾਨ’। ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਾਰਵਾਈ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਏਗੀ। ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਕ੍ਰਿਪਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਦੀ ਇਸ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ‘ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ’ ‘ਤੇ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਲਈ ਫੌਜੀ ਸਿਖਲਾਈ ‘ਸਮੇਤ ਕਈ ਮੰਗਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਖੰਡਿਤ ਭਾਰਤ ਵਿਚ, ਹਿੰਦੂ ਪੂਰੇ ਮਾਣ ਅਤੇ ਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਇਹ ਸਾਰੇ ਆਗੂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਜੁਮੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ … ਭਾਵ ਸ਼ਨੀਵਾਰ 7 ਅਗਸਤ ਦੀ ਸਵੇਰ।
ਬੈਰਿਸਟਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਲਈ, ਉਸ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਹ ਦੂਜੀ ਸਵੇਰ ਸੀ। ਕਰਾਚੀ ਦਾ ਉਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬੰਗਲਾ ਜਿਨਾਹ ਦੀ ਆਰਜ਼ੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਿਨਾਹ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਣਗਿਣਤ ਗੱਲਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਨਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਥੋਂ ਦੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡਾ ਕਿਹੜਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਕਿਹੜਾ ਹੋਵੇਗਾ…? ਇਸ ਆਖਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਜਿਨਾਹ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਦਰਅਸਲ, ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਕੌਮੀ ਤਰਾਨਾ’ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤੀ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਵਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਪੰਜ ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਹਨ।
ਜਦੋਂ ਜਿਨਾਹ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਬੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਨੂੰ ਕੱਲ੍ਹ ਉਹ ਰਚਨਾ ਯਾਦ ਆਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ – ਜਗਨਨਾਥ ਆਜ਼ਾਦ। ਇਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਹਨ, ਪਰ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਦਬਦਬਾ ਹੈ। ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਜ਼ਾਦ ਕਾਫ਼ਿਰ ਹੈ, ਪਰ ਜੇਕਰ ਉਹ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਵਧੀਆ ਗਾਇਨ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਉਸ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਿਰਫ ਆਜ਼ਾਦ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਕਵੀ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਕੌਮੀ ਤਰਾਨਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬੁਲਾਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।
ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਕਟਰੀ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਕੋਈ ਜਗਤਨਾਥ ਆਜ਼ਾਦ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ?” ਸੈਕਟਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਉਹ ਸਵੇਰ ਦੇ ਆਏ ਹਨ”। ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਭੇਜੋ’।
ਜਗਨਨਾਥ ਆਜ਼ਾਦ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਨ ਸੀ। ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਰਦੂ ਵਿਚ, ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਗਿਆਨਵਾਨ ਕਵਿਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅੱਧ ਉਮਰ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਜਗਨਨਾਥ ਆਜ਼ਾਦ ਨੂੰ ਬੈਠਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ, ਕੀ ਉਸ ਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ‘ਕੌਮੀ ਤਰਾਨਾ’ ਬਣਨ ਯੋਗ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਗਾਇਨ ਹੈ? ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਗਨਨਾਥ ਅਜ਼ਾਦ ਕੋਲ ਕੋਈ ਗਾਇਨ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਗਾਇਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ….
ਐ ਸਰਜ਼ਮੀਂ-ਏ -ਪਾਕ
ਜ਼ੇਰ ਤੇਰੇ ਹੈ ਆਜ
ਸਿਤਾਰੋ ਸੇ ਤਾਬਨਾਕ,
ਰੋਸ਼ਨ ਹੈ ਕਹਕਸ਼ਾ ਸੇ
ਕਹੀ ਆਜ ਤੇਰੀ ਖ਼ਾਕ
ਤੁੰਦੀ-ਏ-ਹਸਦਾਨ ਪੇ
ਗਾਲਿਬ ਹੈ ਤੇਰਾ ਸਵਾਕ,
ਦਾਮਨ ਵੋ ਸਿਲ ਗਯਾ ਹੈ
ਜੋ ਥਾ ਮੁਦਤੋ ਸੇ ਚਾਕ
ਐਂ ਸਰ ਜ਼ਮੀਂਨ-ਏ-ਪਾਕ ..!
‘ਬੱਸ …. ਬੱਸ … ਇਹੀ ਸੀ ਜੋ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ …’. ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਇਹ ਗਾਇਨ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਕਾਫਿਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਗੀਤ ਵਤਨ-ਏ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ “ਕੌਮੀ ਤਰਾਨਾ” ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਤ ਹੈ …!
ਸ਼ਨੀਵਾਰ. 09 ਅਗਸਤ ….
ਅੱਜ ਦਾ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਈ ਬਹੁਤ ਤਣਾਅ ਵਾਲਾ ਦਿਨ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਧੇਰੇ ਹਨ। ਸਰਹੱਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲਗਾਤਾਰ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਾਰੇ ਨਾਰਾਜ਼ ਹਨ। ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਕੱਟੜ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਨਿਹੰਗਾਂ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਦੰਗੇਬਾਜ਼ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਕਾਰਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਅਸ਼ੁੱਧ ਹੋ ਜਾਵੇ।
ਸਵੇਰੇ ਸਾਡੇ ਗਿਆਰਾਂ ਤੇ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਟਾਂਗਾ ਸਟੈਂਡ ਦਰਜਨ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਜੋ ਸਧਾਰਣ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਸਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦਾ ਕੱਟੜ ਪਠਾਣ ਕਾਰਕੁਨ ਮੁਹੰਮਦ ਸਈਦ ਅੱਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਤਲ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ, ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਕੁਝ ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਦੇਸੀ ਬੰਬ ਬਰਾਮਦ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੁਹੰਮਦ ਸਈਦ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਟਲ ਗਈ, ਜੋ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਇਕ ਸੰਭਾਵਿਤ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ, ਅਣਗਿਣਤ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਜੋ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਕਸੇ ਵਿਚ ਪਏ ਸਨ ਨੂੰ ਭਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਰ ਰੈਡਕਲਿਫ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਕੰਮ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨਿਆਂ ਜਾਂ ਅਨਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਪੱਖ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨਸਾਫ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਦੂਸਰਾ ਪੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਵੰਡਣ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਹੁਣ ਤਿਆਰ ਹੈ।
ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਵਾਇਸਰਾਇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਿਸਫੋਟਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਾਈਨ ਬਣਾਉਣਾ ਅੱਗ ਵਿਚ ਘਿਓ ਪਾਉਣ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੂਨ ਖਰਾਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਿਲਹਾਲ, ਇਥੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ, ਵੰਡ ਦਾ ਪੂਰਾ ਖਰੜਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਰੈਡਕਲਿਫ ਦਾ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਅੱਠ ਤੋਂ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।
ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮਹਿਲ ਵਿਚ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਓਸਮਾਨ ਅਲੀ ਆਪਣੇ ਦੀਵਾਨ ਨਾਲ ਗੰਭੀਰ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਭੇਜਣਾ ਹੈ। ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਨਿਜ਼ਾਮ ਸਾਹਬ ਨੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਚਿੱਠੀ ‘ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੀਵਾਨ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਪੱਤਰ’ ‘ਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੂਤ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਭੇਜਿਆ।
ਅਗਲੇ ਇਕ ਹਫਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣ ਲਈ, ਖੰਡਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ, ਇਕ ਇਟਲੀ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਖੇਤਰ ਵਾਲਾ ਇਕ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ, ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਦੂਰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਵੀ, ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਦੇ ‘ਮਰੀਨਾ ਬੇ’ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਇੰਪਲਾਈਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਇਕ ਛੋਟੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਹਨ।
ਇਹ ਵਰਕਰ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। 15 ਅਗਸਤ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਹੈ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੁੱਟੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਪਿਆਰਾ ਦੇਸ਼ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੌਕੇ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਮਨਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਛੁੱਟੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਤਣਾਅ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਸਈਦ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਅਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ‘ਤੇ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਇਹ ਦੰਗੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਏ। ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਦੰਗੇ ਅਤੇ ਖੂਨ ਖ਼ਰਾਬੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਜਬਲਪੁਰ ਵਿੱਚ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਲਗਭਗ ਸੱਠ-ਸੱਤਰ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਖੋਹ ਲਿਆ। ਧਾਪਾਈ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ ਤਕਰੀਬਨ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਗਾਜ਼ੀਪੁਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵੀ 14 ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਟੀ.ਡਬਲਯੂ. ਮੁਸਲਿਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਝੜਪੇ ਜੋ ਰੀਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ। ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਉਸ ਧੁੰਦਲੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਅਤੇ ਸੈਨਾ ਵਿਚਾਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਯੁੱਧ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣੀ ਰਹੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਕੁਝ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਾਰ ਰਾਹੀਂ ਭੇਜੀ ਗਈ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ, ਸਰ ਇਵੋਨ ਮੈਰਿਥ ਜੇਨਕਿਨਸ ਨੇ ਇਸ ਤਾਰ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਸੈਕਟਰੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ‘ਪ੍ਰੈਸ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ’ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ।
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਸੀ ਕਿ, ਸ਼ਨੀਵਾਰ, 8 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਖ਼ੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕਲਕੱਤਾ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਸੋਦੇਪੁਰ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਰਦਾਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਾਕਟਰ ਸੁਨੀਲ ਬਾਸੂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਟੈਸਟ ਕੀਤਾ। 1939 ਵਿਚ, ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਸੋਦੇਪੁਰ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਰਹੇ, ਇਹ ਸਿਰਫ ਡਾਕਟਰ ਸੁਨੀਲ ਬਾਬੂ ਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ।
ਸਿਹਤ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁਨੀਲ ਬਾਬੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਪਿਛਲੇ ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਥਿਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰੀ। 1939 ਦੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਠਹਿਰਨ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਦਾ ਭਾਰ 112 ਤੋਂ 114 ਪੌਂਡ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਸਿਰਫ 113 ਪੌਂਡ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਅਤੇ ਫੇਫੜੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਦੀ ਗਤੀ 4 ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਦੀ ਸਿਹਤ ਚੰਗੀ ਹੈ।
ਪਰ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਵਾਂਗਾ ਅਤੇ ਯਾਦ ਰੱਖਾਂਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਮੈਂ ਨੋਆਖਲੀ ਵੀ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਪਰ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ..! ” ਇਥੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਰਾਮਲੀਲਾ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਗਈ। ‘ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹਫਤਾ’ ਅੱਜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਅਗਲੇ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਭਾਸ਼ਣ ਪ੍ਰਤਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਨੇਤਾ ਬੋਲਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਿੱਲੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਨੇਤਾ ਬੋਲਣ ਲੱਗੇ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਭੀੜ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਸੀ। ਲੋਕ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗੇ।
ਜਦੋਂ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਰਾਮਲੀਲਾ ਮੈਦਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਟੇਲ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਜਨਤਾ ਨਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਪਟੇਲ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹਜਨਕ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਤਕਰੀਬਨ ਇਹੀ ਗੱਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਸੀ। ਭੀੜ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਣ ਲੱਗੀ।
ਦਿੱਲੀ ਹੁਣ ਉਜਾੜੇ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ, ਆਪਣਾ ਘਰ, ਮਕਾਨ, ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਗਵਾ ਚੁੱਕੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਨਹਿਰੂ-ਪਟੇਲ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕੁਝ ਠੋਸ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਨਹਿਰੂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ‘ਤੇ ਬੋਲਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਰਜ ਕਿ ਕਿਹਾ ‘ਹੁਣ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤਾਕਤਾਂ ਪੂਰੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ’। ਪਰ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ, ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੀਟਿੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਵੇਖੀ ਗਈ, ਅੰਤ ਤੱਕ ਬਰਕਰਾਰ ਨਹੀ. ਰਹੀ…
ਨਾਗਪੁਰ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਦਫਤਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ, ਸੰਘ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਖੰਡ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਇਸ ਵੰਡ ਦੀ ਸਹੀ ਲਾਈਨ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਵੰਡ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਬਾਕੀ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ?
test